DOI Heft:
Varia
DOI Artikel:Węcławowicz, Tomasz: Ostrołukowe płycina maswerkowe przy oknach katedry wawelskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19894#0195
Ostrołukowe płyciny maswerkowe przy oknach katedry wawelskiej
Artykuł Krzysztofa Czyżewskiego i Marka Walczaka
o maswerkach katedry krakowskiej wyraźnie ujawnia za-
wodność naszych sądów o przemianach architektury go-
tyckiej, jakich dokonano w okresie nowożytnym i ponownie,
w duchu regotyzacji, w wieku XIX1. Niedostatek źródeł
ikonograficznych, błędne rozpoznanie przy badaniach kon-
serwatorskich stały się niegdyś przyczyną rażących pomyłek
Odrzywółskiego i Tomkowicza2, a w ślad za nimi również
Paula Crossleya, który zaufał ich stwierdzeniom3.
Istotną zasługą Autorów artykułu, poszerzającą stan
naszej wiedzy, jest wnikliwa kwerenda źródeł ikonogra-
ficznych i pisanych w archiwach wawelskich oraz ze-
branie obszernego materiału porównawczego, dobrze zre-
produkowanego. Swą uwagę badawczą skupiają na wy-
pełnieniach maswerkowych płycin ostrołukowych przy
oknach prezbiterium, transeptu i nawy katedry.
W katedrze wawelskiej o wyjątkowości kompozycji
ścian okiennych decydują triady płycin ostrołukowych.
Środkowa z nich, zawsze trójdzielna, jest przeszklona
w górnej części, powyżej szczebliny. Motyw triady płycin
o proweniencji nadreńskiej, konkretnie alzackiej4, jest
w kolejnych etapach budowy każdorazowo odmiennie
interpretowany. W ścianie wschodniej płyciny przy ok-
nach są jednodzielne i bardzo smukłe. W ścianach bo-
cznych prezbiterium i wschodnich transeptu płyciny są
szersze, dwudzielne, z maswerkami o motywach promie-
nistych. W ścianach zachodnich transeptu i w ścianach
nawy głównej płyciny są jednodzielne, lecz w odróżnieniu
od jednodzielnych płycin ściany wschodniej prezbiterium
są tu wypełnione dekoracyjnym maswerkiem o tzw.
noskach zwielokrotnionych. Przez blisko czterdzieści lat
trzy kolejne warsztaty kamieniarskie realizowały ten
sam motyw w odmiennych redakcjach stylowych. Począ-
wszy od Wojciechowskiego kolejni badacze architektury
katedry podkreślali te trzy etapy warsztatowe5. Jednakże
Autorzy artykułu - bez szerszego uzasadnienia - uznają
podział prezbiterium na fazy za nieistotny, chociaż różnice
są widoczne na przywołanych w tekście ilustracjach6.
Motywy maswerkowe płycin dwudzielnych w prezbi-
terium i transepcie prezentują wielość rozwiązań bardzo
zaawansowanych stylowo, pochodzących z rozległego ob-
szaru krajów południowoniemieckich. Kolejny raz należy
powtórzyć za Paulem Crossleyem, iz żadna z budowli
w Małopolsce tego czasu nie ujawnia takiej skali odnie-
sień, jakie odnajdujemy w katedrze krakowskiej i do-
datkowo sprecyzować, że to właśnie mistrz drugiej fazy
prezbiterium, prawdopodobnie Alzatczyk, znający wzory
warsztatowe i tendencje konstrukcyjno-przestrzenne naj-
ważniejszych środowisk artystycznych Europy Środkowej,
zdecydował pośrednio o dalszej ewolucji architektury
sakralnej Krakowa na przeszło sto lat'.
Ważną zasługą Autorów jest przede wszystkim prze-
gląd archiwalnych rysunków inwentaryzacyjnych Odrzy-
wolskiego sprzed konserwacji i przedstawienie dwu mo-
tywów maswerkowych reliktowe zachowanych i uznanych
przez Odrzywolskiego, a tym samym i przez Autorów
za pierwotne, z drugiej ćwierci wieku XTV. Te dwa
motywy Odrzywolski zrekonstruował in situ i wielokrot-
nie powtórzył w płycinach prezbiterialnych wbrew ten-
dencjom panującym około połowy wieku XIV, kiedy to
starano się komponować odmienne maswerki dla każdego
okna. Jedna z zachowanych kompozycji, protoparlerowska
z tzw. rybimi pęcherzami8, stała się tematem rzetelnej
analizy porównawczej, w której Autorzy przedstawili
obszerny przegląd środowisk artystycznych realizujących
owe nowatorskie ówcześnie wzory. Oprócz znanych war-
sztatów, jak Salem i Oberwesel9, na nowo przez Autorów
przeanalizowanych, przedstawili kolejne przykłady - rów-
nież południowoniemieckie (m.in. Zurich, Bebenhausen,
Wormacja, Norymberga)10.
Spośród licznych odniesień porównawczych maswer-
ków prezbiterium katedralnego Autorzy stanowczo usi-
łują wykluczyć motywy alzackie. Kwestionują mianowicie
rzetelność przekazu ikonograficznego obrazu Marcina
Zaleskiego, pokazującego fragment wnętrza transeptu
katedralnego w roku 184411. Jednakże przytoczona ar-
gumentacja Autorów jest błędna. Zawiodła ich znajomość
obecnego wnętrza katedry, jak i znajomość przemian
dokonanych w ciągu stuleci. Wymienione przez Autorów
elementy architektoniczne, mające rzekomo kwestiono-
wać wierność przekazu Zalewskiego, w rzeczywistości
potwierdzają jego pedanterię w przedstawieniu szczegó-
łów. Kwetionowany przez Autorów wspornik służki, wi-
doczny na pierwszym planie obrazu, znajduje się nadal
na filarze transeptu w tym samym miejscu i kształcie,
w którym widział go Zaleski. Podnoszony przez Autorów
brak kraty przy konfesji św. Stanisława jest w pełni
uzasadniony, założono ją bowiem dopiero w roku 1848,
kilka lat po namalowaniu opisanego obrazu12. Pozornie
zaskakująco niskie okno środkowe wschodniej ściany
1K. Czyżewski, M. Walczak, Ślepe maswerki w katedrze
krakowskiej (Studia Waw., 4: 1995, s. 13-36).
2 T. Węcławowicz, M. Pietrzykówna, Maswerki
w kościołach Małopolski (Rocz. Krak., 55: 1989, s. 46, pi-zyp. 7).
T. Węcławowicz, recenzja: P. C ro s sl ey, Goili ic Architecture
in the Reign of Kazimir the Great. Church Architecture in Lesser
Polami 1320-1380, Kraków 1985 (Folia HA, 23: 1987, s. 16,5-174).
4 Ibidem, s. 166-168; T. Węcławowicz, Gotyckie bazyliki
Krakowa, Kraków 1993, s. 28-33; P. Crossley, Kraków Cathedral
and the Formation of a Dynastie Architecture in Southern Central
Europę [w:] Polish and English Responses to French Art and
Architecture, ed. F. Ames-Lewis, London 1995, s. 32.
5 T. Wojciechowski, Kościół katedralny w Krakowie, Kraków
1900, s. 217-222; J. Pie trusiń ski, Katedra krakowska-biskupia
czy królewska? Dzieje fundacji [w:] Sztuka i ideologia XIV wieku,
Warszawa 1975, s. 260-261, 264-268; Węcławowicz, Gotyckie
bazyliki..., s. 13, 27, 29, 33.
6 Czyżewski, Walczak, o.c, s. 26, przyp. 43. Natomiast
na fig. 5 i 6 (ibidem, s. 18, 19) wyraźnie widać odmienne
ukształtowanie ścian okiennych - wschodniej i północnej -
prezbiterium katedralnego.
Węcławowicz, Gotyckie bazyliki..., s. 45.
8 Czyżewski, Walczak, o.c, s. 18, 21, fig. 5, 10.
9 Węcławowicz, Gotyckie bazyliki..., s. 38.
10 Czyżewski, Walczak, o.c, fig. 15-17, 19, 20.
11 Ibidem, s. 14.
12 J. Banach, Ikonografia Wawelu, 2, Kraków 1977, s. 38.
13ł
193
Artykuł Krzysztofa Czyżewskiego i Marka Walczaka
o maswerkach katedry krakowskiej wyraźnie ujawnia za-
wodność naszych sądów o przemianach architektury go-
tyckiej, jakich dokonano w okresie nowożytnym i ponownie,
w duchu regotyzacji, w wieku XIX1. Niedostatek źródeł
ikonograficznych, błędne rozpoznanie przy badaniach kon-
serwatorskich stały się niegdyś przyczyną rażących pomyłek
Odrzywółskiego i Tomkowicza2, a w ślad za nimi również
Paula Crossleya, który zaufał ich stwierdzeniom3.
Istotną zasługą Autorów artykułu, poszerzającą stan
naszej wiedzy, jest wnikliwa kwerenda źródeł ikonogra-
ficznych i pisanych w archiwach wawelskich oraz ze-
branie obszernego materiału porównawczego, dobrze zre-
produkowanego. Swą uwagę badawczą skupiają na wy-
pełnieniach maswerkowych płycin ostrołukowych przy
oknach prezbiterium, transeptu i nawy katedry.
W katedrze wawelskiej o wyjątkowości kompozycji
ścian okiennych decydują triady płycin ostrołukowych.
Środkowa z nich, zawsze trójdzielna, jest przeszklona
w górnej części, powyżej szczebliny. Motyw triady płycin
o proweniencji nadreńskiej, konkretnie alzackiej4, jest
w kolejnych etapach budowy każdorazowo odmiennie
interpretowany. W ścianie wschodniej płyciny przy ok-
nach są jednodzielne i bardzo smukłe. W ścianach bo-
cznych prezbiterium i wschodnich transeptu płyciny są
szersze, dwudzielne, z maswerkami o motywach promie-
nistych. W ścianach zachodnich transeptu i w ścianach
nawy głównej płyciny są jednodzielne, lecz w odróżnieniu
od jednodzielnych płycin ściany wschodniej prezbiterium
są tu wypełnione dekoracyjnym maswerkiem o tzw.
noskach zwielokrotnionych. Przez blisko czterdzieści lat
trzy kolejne warsztaty kamieniarskie realizowały ten
sam motyw w odmiennych redakcjach stylowych. Począ-
wszy od Wojciechowskiego kolejni badacze architektury
katedry podkreślali te trzy etapy warsztatowe5. Jednakże
Autorzy artykułu - bez szerszego uzasadnienia - uznają
podział prezbiterium na fazy za nieistotny, chociaż różnice
są widoczne na przywołanych w tekście ilustracjach6.
Motywy maswerkowe płycin dwudzielnych w prezbi-
terium i transepcie prezentują wielość rozwiązań bardzo
zaawansowanych stylowo, pochodzących z rozległego ob-
szaru krajów południowoniemieckich. Kolejny raz należy
powtórzyć za Paulem Crossleyem, iz żadna z budowli
w Małopolsce tego czasu nie ujawnia takiej skali odnie-
sień, jakie odnajdujemy w katedrze krakowskiej i do-
datkowo sprecyzować, że to właśnie mistrz drugiej fazy
prezbiterium, prawdopodobnie Alzatczyk, znający wzory
warsztatowe i tendencje konstrukcyjno-przestrzenne naj-
ważniejszych środowisk artystycznych Europy Środkowej,
zdecydował pośrednio o dalszej ewolucji architektury
sakralnej Krakowa na przeszło sto lat'.
Ważną zasługą Autorów jest przede wszystkim prze-
gląd archiwalnych rysunków inwentaryzacyjnych Odrzy-
wolskiego sprzed konserwacji i przedstawienie dwu mo-
tywów maswerkowych reliktowe zachowanych i uznanych
przez Odrzywolskiego, a tym samym i przez Autorów
za pierwotne, z drugiej ćwierci wieku XTV. Te dwa
motywy Odrzywolski zrekonstruował in situ i wielokrot-
nie powtórzył w płycinach prezbiterialnych wbrew ten-
dencjom panującym około połowy wieku XIV, kiedy to
starano się komponować odmienne maswerki dla każdego
okna. Jedna z zachowanych kompozycji, protoparlerowska
z tzw. rybimi pęcherzami8, stała się tematem rzetelnej
analizy porównawczej, w której Autorzy przedstawili
obszerny przegląd środowisk artystycznych realizujących
owe nowatorskie ówcześnie wzory. Oprócz znanych war-
sztatów, jak Salem i Oberwesel9, na nowo przez Autorów
przeanalizowanych, przedstawili kolejne przykłady - rów-
nież południowoniemieckie (m.in. Zurich, Bebenhausen,
Wormacja, Norymberga)10.
Spośród licznych odniesień porównawczych maswer-
ków prezbiterium katedralnego Autorzy stanowczo usi-
łują wykluczyć motywy alzackie. Kwestionują mianowicie
rzetelność przekazu ikonograficznego obrazu Marcina
Zaleskiego, pokazującego fragment wnętrza transeptu
katedralnego w roku 184411. Jednakże przytoczona ar-
gumentacja Autorów jest błędna. Zawiodła ich znajomość
obecnego wnętrza katedry, jak i znajomość przemian
dokonanych w ciągu stuleci. Wymienione przez Autorów
elementy architektoniczne, mające rzekomo kwestiono-
wać wierność przekazu Zalewskiego, w rzeczywistości
potwierdzają jego pedanterię w przedstawieniu szczegó-
łów. Kwetionowany przez Autorów wspornik służki, wi-
doczny na pierwszym planie obrazu, znajduje się nadal
na filarze transeptu w tym samym miejscu i kształcie,
w którym widział go Zaleski. Podnoszony przez Autorów
brak kraty przy konfesji św. Stanisława jest w pełni
uzasadniony, założono ją bowiem dopiero w roku 1848,
kilka lat po namalowaniu opisanego obrazu12. Pozornie
zaskakująco niskie okno środkowe wschodniej ściany
1K. Czyżewski, M. Walczak, Ślepe maswerki w katedrze
krakowskiej (Studia Waw., 4: 1995, s. 13-36).
2 T. Węcławowicz, M. Pietrzykówna, Maswerki
w kościołach Małopolski (Rocz. Krak., 55: 1989, s. 46, pi-zyp. 7).
T. Węcławowicz, recenzja: P. C ro s sl ey, Goili ic Architecture
in the Reign of Kazimir the Great. Church Architecture in Lesser
Polami 1320-1380, Kraków 1985 (Folia HA, 23: 1987, s. 16,5-174).
4 Ibidem, s. 166-168; T. Węcławowicz, Gotyckie bazyliki
Krakowa, Kraków 1993, s. 28-33; P. Crossley, Kraków Cathedral
and the Formation of a Dynastie Architecture in Southern Central
Europę [w:] Polish and English Responses to French Art and
Architecture, ed. F. Ames-Lewis, London 1995, s. 32.
5 T. Wojciechowski, Kościół katedralny w Krakowie, Kraków
1900, s. 217-222; J. Pie trusiń ski, Katedra krakowska-biskupia
czy królewska? Dzieje fundacji [w:] Sztuka i ideologia XIV wieku,
Warszawa 1975, s. 260-261, 264-268; Węcławowicz, Gotyckie
bazyliki..., s. 13, 27, 29, 33.
6 Czyżewski, Walczak, o.c, s. 26, przyp. 43. Natomiast
na fig. 5 i 6 (ibidem, s. 18, 19) wyraźnie widać odmienne
ukształtowanie ścian okiennych - wschodniej i północnej -
prezbiterium katedralnego.
Węcławowicz, Gotyckie bazyliki..., s. 45.
8 Czyżewski, Walczak, o.c, s. 18, 21, fig. 5, 10.
9 Węcławowicz, Gotyckie bazyliki..., s. 38.
10 Czyżewski, Walczak, o.c, fig. 15-17, 19, 20.
11 Ibidem, s. 14.
12 J. Banach, Ikonografia Wawelu, 2, Kraków 1977, s. 38.
13ł
193