Studia Waweliana (5.1996)

Studia Waweliana
Tom V, 1996
PL ISSN 1230-3275

WALDEMAR NIEWALDA, HALINA ROJKOWSKA

FORTYFIKACJE KLESZCZOWE WAWELU.
BADANIA ARCHITEKTONICZNE ELEWACJI ZEWNĘTRZNYCH

W celu określenia właściwego postępowania kon-
serwatorskiego podjęto badania architektoniczne
zewnętrznych wątków fortyfikacji kleszczowych, za-
chowanych po zachodniej stronie wzgórza wawel-
skiego. Objęły one północną część umocnienia (ra-
miona oznaczono literami A-H). Badania wykonano
w dwóch etapach. W pierwszym rozpoznano głównie
lico zewnętrzne ścian, rozróżniono fazy budowy i
sformułowano wytyczne konserwatorskie. W dru-
gim, równoczesnym z pracami konserwatorskimi
ramion E, F, G, H odsłonięto wszystkie strzelnice,
stwierdzono ślady tarasu artyleryjskiego w naroż-
niku ramion G i H, przebadano ramię H (wyłączone
z prac w pierwszym etapie) oraz odkryto fragmenty
barwionego narzutu tynkowego. Badania archi-
tektoniczne rozpoczęto od obserwacji murów o róż-
nych porach dnia i przy różnym oświetleniu, umo-
żliwiającej wyodrębnienie wątków oraz późniejszych
łat i cerowań. Materiał badawczy z górnych, nie-
dostępnych partii ścian pozyskany został metodą
alpinistyczną. Do rozwarstwienia wątków wyko-
rzystano źródła ikonograficzne, szczególnie fotogra-
fie Ignacego Kriegera z roku około 1890, przed-
stawiające fortyfikację już po rozbudowie austriac-
kiej, na których poszczególne wątki i późniejsze
zmiany są wyraźnie czytelne. Uzupełniająco prze-
prowadzono pobieżną analizę murów we wnętrzu
umocnienia.

W artykule tym omówione zostaną szczegółowo
dwa północne, zakonserwowane narożniki fortyfi-
kacji (ramiona E-H). Pozostałe mury opracowane
zostaną po podjęciu dalszych prac konserwator-

1 Z. Pianowski, Wawel obronny. Zarys przemian fortyfi-
kacji grodu i zamku krakowskiego w. IX-XIX, Kraków 1991
(Bibl. Waw. 8). Tu omówienie stanu badań, dotychczasowej
literatury oraz źródeł pisanych i drukowanych dotyczących
fortyfikacji kleszczowych. Doktorowi Z. Pianowskiemu składamy
podziękowania za udostępnienie materiałów do badań. Dzięku-

skich. Przedwczesna jest również analiza całego
narysu, gdyż nie jest znane rozplanowanie wszy-
stkich strzelnic i innych elementów umocnienia.

Objęty badaniami odcinek fortyfikacji tworzy
cztery naroża o różnych kątach, zeszkarpowane
od zewnątrz i wzmocnione wewnętrznymi szkar-
pami w narożnikach. Mury ceglane postawione są
bezpośrednio na skale, w wykutej bruździe, zgodnie
z naturalnym ukształtowaniem terenu, na prostym
cokole (ramiona A-D), z gzymsem kordonowym na
poziomie około 150 cm poniżej obecnych, kamien-
nych parapetów, nakrywających koronę murów.
Każde ramię (z wyjątkiem ramienia H) ma strzel-
nice małe na broń ciężką, zamknięte łukami seg-
mentowymi, oraz duże, szerokie strzelnice na broń
ręczną, zamknięte łukami płaskimi. Strzelnice te
zostały zamurowane, a w licu ścian czytelne są
tylko częściowo ich nadproża. Do środkowej partii
ramienia D dostawiona jest neogotycka wieżyczka
klatki schodowej z roku 1853, nakryta baniastym
hełmem z 1918 roku.

Historia omawianego muru kleszczowego została
najpełniej opracowana przez Zbigniewa Pianowskie-
go1, który zamieścił w swej publikacji szeroki wybór
przekazów kartograficznych i ikonograficznych.
Głównie z tej książki zaczerpnięto informacje do
części analitycznej artykułu, poszerzając je danymi
z opracowań źródłowych.

W latach 1983-1985 w wyniku badań archeo-
logicznych stoku nad Smoczą Jamą, kierowanych
przez Pianowskiego2, odsłonięto wewnętrzne ele-
wacje muru kleszczowego, po czym eksplorowaną

jemy również prof. dr. hab. J. Bogdanowskiemu za konsultację,
a mgr. inż. arch. J. Janczykowskiemu za możliwość skorzystania
z jego materiałów.

2 J. Firlet, Z. Pianowski, Fortyfikacje kleszczowe za-
chodniej części wzgórza wawelskiego (Teka Komisji Urbanistyki
i Architektury, 13: 1979, s. 17-24).

109