Studia Waweliana (5.1996)

Studia Waweliana
Tom V, 1996
PL ISSN 1230-3275

PIOTR STĘPIEŃ

PROBLEMY TECHNOLOGICZNE KONSERWACJI FORTYFIKACJI

KLESZCZOWYCH WAWELU

Badania historyczne i architektoniczne for-
tyfikacji kleszczowych, omówione w artykule Wal-
demara Niewaldy i Haliny Rojkowskiej1,
wyznaczyły założenia konserwacji, obejmujące
przywrócenie strzelnic i pierwotnej kolorystyki w
najstarszej partii murów, pochodzącej z końca
XVIII wieku Realizacja tych założeń w pracach
prowadzonych w latach 1993-1995 wymagała
rozwiązania szeregu problemów technologicznych.

Fortyfikacje kleszczowe, otaczające wzgórze wa-
welskie od zachodu, wykonane zostały w konstrukcji
ceglanej. Pierwotne założenie z lat 1790-1794 prze-
widywało mury oporowe, usytuowane w pewnej od-
ległości za murami obronnymi. Założenie to nie zo-
stało ukończone. Po zasypaniu przestrzeni pomiędzy
murami (urządzenie „przechadzek" w okresie Wolne-
go Miasta Krakowa, 1827-1831) mur obronny (zew-
nętrzny) stał się również murem oporowym. Lico tego
muru w partii XVIII-wiecznej jest zeszkarpowane,
natomiast nadbudowa z połowy XIX wieku ma lico
pionowe. W latach dwudziestych XX wieku krenelaż
zastąpiono nakrywą z płyt kamiennych.

W trakcie eksploracji archeologicznej w latach
1973-19882 usunięto część zasypu pomiędzy murem
obronnym i oporowym, a przy ramieniu G aż do
gotyckiego muru obronnego. Wyeksplorowane
przestrzenie nakryto płytami żelbetowymi, które
oparto na murach zewnętrznym i oporowym, oraz
zamknięto żelbetowymi ścianami oporowymi,

Zob. tez: W. Nie w al da, Wawel, fortyfikacje kleszczowe,
odcinek zachodni - badania architektoniczne, 1993, AZK Wawel
i archiwum PKZ SA Kraków; W. Nie w al da, Wawel, fortyfikacje
kleszczowe, czoła EFGH - uzupełniające badania architektoniczne,
1994, AZK Wawel i archiwum PKZ SA Kraków; Z. Pi ano w ski,
Wawel obronny. Zarys przemian fortyfikacji grodu i zamku kra-
kowskiego w. IX-XIX, Kraków 1991 (Bibl. Waw. 6); Z. Piano-
w sk i, J. Fi rl e t, Fortyfikacje kleszczowe zachodniej części wzgórza
wawelskiego (Teka Komisji Uihanistyki i Architektuiy, 13: 1979).

prostopadłymi do ramion fortyfikacji kleszczowych3.
W utworzonych w ten sposób pomieszczeniach
planowano urządzenie rezerwatów archeologiczno-
architektonicznych. Prace jednak przerwano na
etapie robót konstrukcyjnych; nie wykonano izolacji
termicznej i nawierzchni na płytach nad
pomieszczeniami oraz nie urządzono wnętrz. Na
skutek tego pomieszczenia miały bardzo niekor-
zystny mikroklimat, charakteryzujący się wysoką
wilgotnością i przemarzaniem w okresie zimowym4.

Mechanizm zniszczeń. Stan techniczny
murów przed podjęciem prac był zły. Najbardziej
widocznymi objawami zniszczeń było zabrudzenie
lica muru (miejscami bardzo silne, w formie czar-
nych kor zwietrzelinowych) i destrukcja cegły -
proszkowanie i złuszczanie, prowadzące nawet do
głębokich ubytków materiału. Najwięcej tego rod-
zaju uszkodzeń występowało u podstawy muru.
W trakcie prac stwierdzono odspojenia lica od
reszty muru; w związku z tym w szczelinach
następowała penetracja grzyba i korzeni roślin.

Identyfikację przyczyn zniszczeń rozpoczęto od
analizy podstawowego czynnika, jakim jest woda.
Zeszkarpowanie lica powoduje wnikanie wody
opadowej przy każdym deszczu. Usytuowanie for-
tyfikacji kleszczowych po stronie zachodniej
wzgórza zwiększa zawilgocenie, z uwagi na
przewagę wiatrów zachodnich i sąsiedztwo Wisły.
Usytuowanie to w przeważającej części fortyfikacji

Problematykę archeologiczną rejonu fortyfikacji kleszczo-
wych omawia J. Fi Het, Stratygrafia kulturowa na stanowisku
Kraków-Wawel, Rejon VIII (miedzymurze) w świetle badań
wykopaliskowych. (Acta Archaeologica Waweliana 1: 1993).

3 Projekt opracował w Kierownictwie Odnowienia Zamku Kró-
lewskiego na Wawelu mgr inż. arch. Jan Kisielewski z zespołem.

4 Zob. m.in. P. Stępień, Problemy konserwatorskie rezer-
watów archeologiczno-architektonicznych Wawelu (Ochrona Za-
bytków, 1: 1995).

121