Studia Waweliana (5.1996)

jednocześnie utrudnia wysychanie: większość
ramion jest nasłoneczniona dopiero po południu
(w przybliżeniu po godz. 13.00), ramiona
skierowane licem ku północy i zasłonięte drzewami
są pozbawione nasłonecznienia. Sprzyja to roz-
wojowi alg, porostów i mchów. Mur oporowy jest
narażony równocześnie na penetrację wilgoci
z gruntu. Przerwanie prac przy rezerwatach ar-
cheologiczno-architektonicznych spowodowało, że
nie osłonięta nawierzchnią izolacja płyty z papy
tekturowej była narażona na uszkodzenia m.in.
przez przecieki, zwłaszcza na styku płyty z murami
i na stykach dylatacyjnych.

Ruch wilgoci powoduje także transport soli roz-
puszczalnych i gromadzenie ich w strukturze muru.
Wy solenia na powierzchni muru obserwowane są sta-
le na całym obwodzie zewnętrznych fortyfikacji Wa-
welu (fig. 2). Silne wysolenia wystąpiły w trakcie
pierwszych prac na ramionach E i F. Analiza labo-
ratoryjna wysoleń wykazała obecność anionu chlor-
kowego Cr, siarczanowego SO4", azotanowego NOo,
węglanowego CO3"" oraz kationów wapnia Ca++, mag-
nezu Mg++, sodu Na++ i potasu K+5. Dla pełnego roz-
poznania zasoleń przy pracach na ramieniu G prze-
prowadzono szczegółową analizę próbek cegły i za-
prawy, pobranych z lica i wnętrza muru w odstępach
co 1,5 m (siatka pomiarowa)6. Zawartość soli (azota-
nów, chlorków i siarczanów) we wszystkich próbkach
badano metodą indykatorów paskowych Merckoqu-
ant. Wybrane próbki poddano badaniu kontrolnemu
w laboratorium oraz oznaczono całkowitą zawartość
soli rozpuszczalnych. Wyniki badań kontrolnych były
zgodne z wynikami uzyskanymi metodą indykatorów
paskowych; uzyskane wartości można było zatem
uznać za miarodajne.

Graficzną ilustrację wyników badań przedstawia
fig. 2. Wszystkie badane rodzaje soli wykazywały
wyraźną koncentrację w strefie parapetu. Chlorki
poza tą strefą występowały jedynie w ilościach śla-
dowych. Siarczany występowały na całej powierzchni
muru, z najsilniejszą koncentracją we wspomnianej
strefie; zwiększoną zawartość stwierdzono także
w dwóch próbkach z dolnej strefy muru. Rozkład
azotanów był nierównomierny; oprócz koncentracji
na parapecie, zwiększona zawartość występowała
w narożu z ramieniem F i u dołu. W trzech próbkach
oprócz azotanów stwierdzono również azotyny.
W przeciwieństwie do materiału muru (cegły i za-

Badania wykonała mgr Barbara Holewińska z laboratorium
PKZ Kraków SA.

P. Stępień, B. Holewińska, Fortyfikacje kleszczowe
zaniku na Wawelu, bark G, analiza zasolenia murów, 1995,
AZK Wawel i archiwum PKZ SA Kraków.

prawy) azotany nie występowały (lub występowały
w nieznacznych ilościach) w wysoleniach, co wskazuje
na silnie higroskopijny charakter tych soli.

Strefy koncentracji azotanów, które uważane są
za sole charakterystyczne dla zasolenia pochodzącego
z gruntu, w sposób znaczący pokrywały się na ba-
danym odcinku ze strefami przecieków stwierdzony-
mi w pomieszczeniu rezerwatu. Siarczany, jako zwią-
zane z ogólnym zanieczyszczeniem środowiska, wy-
stępowały także w innych miejscach, lecz i w tym
zakresie zaznaczała się pewna koncentracja na li-
niach przecieków. Mechanizm transportu wilgoci i so-
li przedstawiono schematycznie na fig. 1. Woda pe-
netrująca grunt za murem (zarówno w pomieszcze-
niach rezerwatów na badanym odcinku, jak też poza
nimi) jest wchłaniana przez ten mur. Skała wapienna
zalegająca pod gruntem, ze spadkiem w stronę muru
kleszczowego, ukierunkowuje spływ wody w tę stronę.
Odparowanie w licu zewnętrznym powoduje stały,
choć powolny transport soli ku warstwom licowym
i jej kumulację w tych warstwach. Przy określonych
parametrach cieplno-wilgotnościowych następuje kry-
stalizacja w materiale (subflorescencja, powodująca
rozsadzanie materiału i powstawanie wżerów) lub
na powierzchni (eflorescencja, widoczna jako wykwity
solne). Niszcząca dla materiału może być także hy-
dratacja pewnych soli. Strefę bardzo silnego zasolenia
w parapecie należy tłumaczyć intensywnym podcią-
ganiem wody opadowej z płyty przekrycia lub powie-
rzchni gruntu. Charakterystyczna jest tu obecność
chlorków - rodzaju zasolenia związanego z działal-
nością człowieka.

Z uwagi na zeszkarpowanie muru na opisany
mechanizm transportu wody i soli od wewnątrz ku
licu muru nakłada się bezpośrednie oddziaływanie
wody opadowej na stronę licową, tj. ruch przeciwny.
Pewną, choć niewielką, rolę odgrywa również wchła-
nianie wilgoci z gruntu u podnóża muru. Obliczenie
średniej zawartości sumy chlorków, siarczanów i azo-
tanów dla próbek z warstw licowych (ponad 1,5%)
i z warstw wewnętrznych (0,45-0,76%) wskazuje, że
te pierwsze cechują się wyższą zawartością soli.
Świadczy to o tym, że transport wilgoci od wewnątrz
przeważa nad bezpośrednim nawilżaniem lica przez
wodę opadową. Stwierdzenie to miało zasadniczy
wpływ na założenia technologiczne konserwacji.

Stopień nasycenia solami muru, wyrażony
w skali procentowej (najwyższy wynik badania:
3,7% w stosunku wagowym), może wydawać się
niewielki. W polskiej praktyce konserwacji detalu
architektonicznego pomijano dotąd zasolenia
poniżej 1%. Nie określano przy tym progów dla
różnych rodzajów soli. Natomiast normy zachod-
nioeuropejskie dotyczące stosowania tynków
przyjmują jako znaczący stopień zasolenia powyżej

122