DOI Artikel:
Maltezos, Kōnstantinos: Hē dikastikē klepsydra kai hē diamemetrēmenē hēmera
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14367#0075
ΑΕ 1920
Κ, Μαλτέζος' Ή δικαστική κλεψύδρα και ή διαμεμετρημένη ήμερα 65
Όπωςδήποτε πρέπει νά δεχθώμεν δτι ύπήρχον
πολλαι κλεψύδραί έν τοις δικαστηρίου, συμφώνως
προς το κείμενον της Άθ. Πολ., έκαστη κενού-
μενη (ύπο ώρισμένην θερμοκρασίαν) έντός ώρι-
σμένου χρόνου, κατά τήν χωρητικότητα αύτής,
διότι ό χρόνος της εκκενώσεως της αυτής κλεψύ-
δρας (κυλινδρικής ή πρισματικής), φερούσης τον
αυτόν αύλίσκον, όταν έγχυθώσιν έ> αύτη αρχικώς
διάφοροι -ποσότητες ύδατος, εινε ανάλογος τής τε-
τραγ. ρίζης του αρχικού ύψους τοΟ ύδατος ύπε-
οάνω της οπής, επομένως και τής τετραγ. ρίζης
τής ποσότητος τοΟ έγχεομένου ύδατος (δρα τόν μα-
Οηματικόν τύπον έν ΑΕ 1902). Δεν είνε δέ δυνατόν
νά εύρεθή 1 σχήμα άμφορέως, δστις νά Ικκενώται,
έν ελευθέρα ρεύσει, εις χρόνον άνάλογον του έγχεο-
μένου εκάστοτε έν αύτψ ποσού ύδατος (ύπο τήν
αυτήν τομήν οπής ή αύλίσκου εκρού), ώς ευκό-
λως δείκνυται ^. Όθεν, εάν ή αύτη πρισματική
ή κυλινδρική κλεψύδρα έχρησιμοποιεϊτο διά τάς
αγορεύσεις των διαφόρων χρονικών ορίων, ή σχε-
τική διάρκεια τών διαφόρων αγορεύσεων θά ήτο
ανάλογος τής τετραγ. ρίζης του αντιστοίχου αρι-
θμού τών χοών και ούχι άπ εύθείας ανάλογος
αυτού. ΈπΙ παραδείγματι, διά ποώτον λόγον
διαρκείας 12 χοών, ό δεύτερος λόγος, ό τών 3
χοών, δεν θά διήρκει το τέταρτον τοΟ χρόνου του
πρώτου άλλά το ήμισυ αύτου.
ΈζητήΟη λοιπόν ό χρόνος τής Εκκενώσεως ένός
χοός ή και ένός άμφορέως (12 χ.) πλήρους ύδατος,
τήν ε'ποψιν ταύτην τεσσάρας περιόδους ;_λ ε / ρ ι της Ά θ. ΙΙολιτε;ας. α')
τήν προευκλείδειον, β') την μεταξύ του 403/2 κα! 375 π. Χρ. γ')
τήν άπό 375 μέχ οι 340 π. Χρ. και δ') τήν μετά τό 340 π. Χρ.
ήν περι'οδον φαίνεται εχων ύπ' 6'ψ.V ό Αριστοτέλης. Τήν γνώμην
ταύτην έξάγει ό Κβϊΐ ιδία έκ του μήκους τών σωζόμενων λόγων τών
Ελλήνων ρητόρων άπό του 'Λντ φώντος και εφ. Περί ταύτης άσ/ο-
λούμεΟα λεπτομερέστερον περαιτέριο.
1 Ώς υπέθεσα δυνατόν άλλοτε (Α Β. 1902, 28). μή με/ετήσας
τότε τό ζήτημα τοΰτο ίδιαιτέοως.
2 Τοΰτο απέδειξα έν τή διατριβή μ ου «Περί τον χρόνον τής εκ-
κενώσεως τών κλεψύδρων* Λελτίον τής Έλλ. Μαθηματικής Εται-
ρείας, Α' 192(1. "Οντως έόειςα ότι πρός τοΰτο έδει ή τανύτης ρύ-
σεως νά είνε σταθερά. Άλλ' ή ΐσοτα-/ής ρευσις κατορθοΰται όύς γνω-
στόν δι' αγγείου Μαριόττον, έν τω όποίω επί του προκειμένου εδει
ό διατρυπών τό πώμα σωλήν νά φθάνη μέχρι σ-/εδόν του πυθαένος,
ότε όμως ή σταθερά ταχύτης ρεύσεως θά είνε έλα-/(στη, εΐ'τε διά
σίφωνος έστερεωμένου επί έπινη·/ομένου του ύδατος λεβηταρίου
("Ηρωνος Πνευ. Α. IV). Άλλ' οί τρο'ποι ούτοι, ων ό πρώτος ητο
άγνο^τος τοις άρ/αίοις, δεν άποτελοΰσιν έλευθέραν ρευσιν δι' αγγείου
φέροντος οπήν ή αύλίσκον εις τόν πυθμένα, ούδέ συμφο^νο^σι ποός
τάς περιγραφάς τών κλεψύδρων.
διά τό αυτό πάντοτε έμβαδον οπής ή αύλίσκου
εκρού. Έν τή προγενεστέρα Μελέτη μου, άχθεϊς
έκ του σχετικού χωρίου του λόγου τοΟ Αίσχίνου·
Περι παραπρεσβείας—«προς ένδεκα γάρ άμφορέας,
έν διαμεμετρημένη τή ήμερα κρίνομαι»—έκ τής
έρμηνείας του Σχολιαστου αύτου—αφασίν ότι τάς
ήμέρας του Ποσιδεώνος μηνός έπιλεξάμενοι οί
Αθηναίοι ώς συμμέτρους και δυναμένας κατα-
σχεΐν ένδεκα άμφορέας, προς αύτάς και ταΐς άλλαις
ήμέραις έσκεύαζον τήν κλεψύδραν, μεγάλου πράγ-
ματος δηλονότι γυμναζομένου' άπενέμοντο δέ οί
ένδεκα αμφορείς κατά τό τρίτον τοις άντιδίκοις και
τοις δικασταΐς», ώς και έκ του χωρίου τής Άθ.
Πολιτείας — «έπειδάν δέ ή προς διαμεμετρημένην
τήν ήμέραν ό άγων.... διαμετρεΐται δέ προς τάς
ήμέρας του Ποσιδεώνος μηνός» — συνεπέρανα ότι
ή κλεψύδρα, χωρητικότητας ένός άμφορέως, κα-
τεσκευάζετο ούτως ώστε νά έκκενώνται ένδεκα εξ
αύτών διαδοχικώς κατά τήν διάρκειαν τών συντο-
μωτέροον ήμερών του έτους έν Αθήναις. Εντεύ-
θεν, οιαιρών τήν διάρκειαν τών ήμερών τούτων,
αφαιρουμένου του χρόνου καθ' όν Ό ήλιος έκρύ-
πτετο ύπο τών ορέων τής Αττικής, εΐχον φΟάση
εις τό συμπέρασμα δτι τό μέγιστον τής διαρκείας
τών άγορεύσεων έν ταΐς ΐδιωτικαΐς τιμηταΐς δίκαις,
το αντιστοιχούν ττρός ένα αμφορέα (ΑημοσΟ. προς
Μακάρτ.) δύναται κατά προσέγγισιν νά ληφθή
ίσον προς οί λεπτά «Γ
Άλλ' ό Κθΐΐ, -ρός ον συμφωνεί και Ό 8ίΐηάγδ
άντιΟέτοος προς τα ύπο του Σχολιαστου του Αισχί-
νου διδασκόμενα, φρονεί δτι ή διαμεμετρημένη
ημέρα διηρεϊτο εις 12 αμφορείς και ότι δ πρώτος
τούτων έχρησίμευε δι ν την συγκρότησιν του ήλια-
3 Εις το αύτό συμπέρασμα, ότι δηλ. ή συντομιοτέρα ημέρα του
έτους διεμετρεΐτο δι' ένδεκα άμφορέων όθεν, εις τήν αυτήν πεοί-
που διάρκειαν του άμφορέως, άκολουθήσας τήν αυτήν μέθοδον,
εφθασεν ό Φο^τιάδης (Αθηνά 1904), /ωρίς όμως νά μνημόνευση
και τής έαής γνώμης σχετικώς πρός τό ζήτημα τοΰτο. Ού μην
άλλά έν σελ. 19 τή; εαυτού Μελέτης, προκειμένου περί τοΰ ρη-
θέντος χωρίου τοΰ Αισχίνου, γράφει: «Επειδή δέ πάντες σχεδόν οί
νεώτεροι συγγραφείς.πλην τοΰ ΚθΠ, τοΰ 83ηάγ8 και εϊ τίνος άλλου,
όιαστοόφιος τό '/ωρίον τοΰτο ένόησαν διδάσκοντες ότι έν τω περι-
φήμω περί π■>ραπρεσβείας άγώνι εδόθησαν έκατέρω τών αντιδίκων
άμφορεΐς ύδατος ένδεκα», ενώ έν τή έμή Μελέτη (σ. 27) είχον ρη-
τώς λάβη τήν διάρκειαν τής διαμεμετι ημένης ήμέρας ι'σην πρός τόν
χρόνον τής διαδοχικής εκκενώσεως ένδεκα κλεψύδρων — άμφορεων .
Άλλά και έξ άλλων τεκμηρίων συνάγω ότι ό Φωτιάδης, ότε συνέ-
τασσε τό περί διαμεμετρημένης ήμέρας τμήμα τής έργασίας αύτου,
δεν εΤ-χε πρό οφθαλμών τήν έμήν περί Κλεψύδρας πραγματείαν.
9
Κ, Μαλτέζος' Ή δικαστική κλεψύδρα και ή διαμεμετρημένη ήμερα 65
Όπωςδήποτε πρέπει νά δεχθώμεν δτι ύπήρχον
πολλαι κλεψύδραί έν τοις δικαστηρίου, συμφώνως
προς το κείμενον της Άθ. Πολ., έκαστη κενού-
μενη (ύπο ώρισμένην θερμοκρασίαν) έντός ώρι-
σμένου χρόνου, κατά τήν χωρητικότητα αύτής,
διότι ό χρόνος της εκκενώσεως της αυτής κλεψύ-
δρας (κυλινδρικής ή πρισματικής), φερούσης τον
αυτόν αύλίσκον, όταν έγχυθώσιν έ> αύτη αρχικώς
διάφοροι -ποσότητες ύδατος, εινε ανάλογος τής τε-
τραγ. ρίζης του αρχικού ύψους τοΟ ύδατος ύπε-
οάνω της οπής, επομένως και τής τετραγ. ρίζης
τής ποσότητος τοΟ έγχεομένου ύδατος (δρα τόν μα-
Οηματικόν τύπον έν ΑΕ 1902). Δεν είνε δέ δυνατόν
νά εύρεθή 1 σχήμα άμφορέως, δστις νά Ικκενώται,
έν ελευθέρα ρεύσει, εις χρόνον άνάλογον του έγχεο-
μένου εκάστοτε έν αύτψ ποσού ύδατος (ύπο τήν
αυτήν τομήν οπής ή αύλίσκου εκρού), ώς ευκό-
λως δείκνυται ^. Όθεν, εάν ή αύτη πρισματική
ή κυλινδρική κλεψύδρα έχρησιμοποιεϊτο διά τάς
αγορεύσεις των διαφόρων χρονικών ορίων, ή σχε-
τική διάρκεια τών διαφόρων αγορεύσεων θά ήτο
ανάλογος τής τετραγ. ρίζης του αντιστοίχου αρι-
θμού τών χοών και ούχι άπ εύθείας ανάλογος
αυτού. ΈπΙ παραδείγματι, διά ποώτον λόγον
διαρκείας 12 χοών, ό δεύτερος λόγος, ό τών 3
χοών, δεν θά διήρκει το τέταρτον τοΟ χρόνου του
πρώτου άλλά το ήμισυ αύτου.
ΈζητήΟη λοιπόν ό χρόνος τής Εκκενώσεως ένός
χοός ή και ένός άμφορέως (12 χ.) πλήρους ύδατος,
τήν ε'ποψιν ταύτην τεσσάρας περιόδους ;_λ ε / ρ ι της Ά θ. ΙΙολιτε;ας. α')
τήν προευκλείδειον, β') την μεταξύ του 403/2 κα! 375 π. Χρ. γ')
τήν άπό 375 μέχ οι 340 π. Χρ. και δ') τήν μετά τό 340 π. Χρ.
ήν περι'οδον φαίνεται εχων ύπ' 6'ψ.V ό Αριστοτέλης. Τήν γνώμην
ταύτην έξάγει ό Κβϊΐ ιδία έκ του μήκους τών σωζόμενων λόγων τών
Ελλήνων ρητόρων άπό του 'Λντ φώντος και εφ. Περί ταύτης άσ/ο-
λούμεΟα λεπτομερέστερον περαιτέριο.
1 Ώς υπέθεσα δυνατόν άλλοτε (Α Β. 1902, 28). μή με/ετήσας
τότε τό ζήτημα τοΰτο ίδιαιτέοως.
2 Τοΰτο απέδειξα έν τή διατριβή μ ου «Περί τον χρόνον τής εκ-
κενώσεως τών κλεψύδρων* Λελτίον τής Έλλ. Μαθηματικής Εται-
ρείας, Α' 192(1. "Οντως έόειςα ότι πρός τοΰτο έδει ή τανύτης ρύ-
σεως νά είνε σταθερά. Άλλ' ή ΐσοτα-/ής ρευσις κατορθοΰται όύς γνω-
στόν δι' αγγείου Μαριόττον, έν τω όποίω επί του προκειμένου εδει
ό διατρυπών τό πώμα σωλήν νά φθάνη μέχρι σ-/εδόν του πυθαένος,
ότε όμως ή σταθερά ταχύτης ρεύσεως θά είνε έλα-/(στη, εΐ'τε διά
σίφωνος έστερεωμένου επί έπινη·/ομένου του ύδατος λεβηταρίου
("Ηρωνος Πνευ. Α. IV). Άλλ' οί τρο'ποι ούτοι, ων ό πρώτος ητο
άγνο^τος τοις άρ/αίοις, δεν άποτελοΰσιν έλευθέραν ρευσιν δι' αγγείου
φέροντος οπήν ή αύλίσκον εις τόν πυθμένα, ούδέ συμφο^νο^σι ποός
τάς περιγραφάς τών κλεψύδρων.
διά τό αυτό πάντοτε έμβαδον οπής ή αύλίσκου
εκρού. Έν τή προγενεστέρα Μελέτη μου, άχθεϊς
έκ του σχετικού χωρίου του λόγου τοΟ Αίσχίνου·
Περι παραπρεσβείας—«προς ένδεκα γάρ άμφορέας,
έν διαμεμετρημένη τή ήμερα κρίνομαι»—έκ τής
έρμηνείας του Σχολιαστου αύτου—αφασίν ότι τάς
ήμέρας του Ποσιδεώνος μηνός έπιλεξάμενοι οί
Αθηναίοι ώς συμμέτρους και δυναμένας κατα-
σχεΐν ένδεκα άμφορέας, προς αύτάς και ταΐς άλλαις
ήμέραις έσκεύαζον τήν κλεψύδραν, μεγάλου πράγ-
ματος δηλονότι γυμναζομένου' άπενέμοντο δέ οί
ένδεκα αμφορείς κατά τό τρίτον τοις άντιδίκοις και
τοις δικασταΐς», ώς και έκ του χωρίου τής Άθ.
Πολιτείας — «έπειδάν δέ ή προς διαμεμετρημένην
τήν ήμέραν ό άγων.... διαμετρεΐται δέ προς τάς
ήμέρας του Ποσιδεώνος μηνός» — συνεπέρανα ότι
ή κλεψύδρα, χωρητικότητας ένός άμφορέως, κα-
τεσκευάζετο ούτως ώστε νά έκκενώνται ένδεκα εξ
αύτών διαδοχικώς κατά τήν διάρκειαν τών συντο-
μωτέροον ήμερών του έτους έν Αθήναις. Εντεύ-
θεν, οιαιρών τήν διάρκειαν τών ήμερών τούτων,
αφαιρουμένου του χρόνου καθ' όν Ό ήλιος έκρύ-
πτετο ύπο τών ορέων τής Αττικής, εΐχον φΟάση
εις τό συμπέρασμα δτι τό μέγιστον τής διαρκείας
τών άγορεύσεων έν ταΐς ΐδιωτικαΐς τιμηταΐς δίκαις,
το αντιστοιχούν ττρός ένα αμφορέα (ΑημοσΟ. προς
Μακάρτ.) δύναται κατά προσέγγισιν νά ληφθή
ίσον προς οί λεπτά «Γ
Άλλ' ό Κθΐΐ, -ρός ον συμφωνεί και Ό 8ίΐηάγδ
άντιΟέτοος προς τα ύπο του Σχολιαστου του Αισχί-
νου διδασκόμενα, φρονεί δτι ή διαμεμετρημένη
ημέρα διηρεϊτο εις 12 αμφορείς και ότι δ πρώτος
τούτων έχρησίμευε δι ν την συγκρότησιν του ήλια-
3 Εις το αύτό συμπέρασμα, ότι δηλ. ή συντομιοτέρα ημέρα του
έτους διεμετρεΐτο δι' ένδεκα άμφορέων όθεν, εις τήν αυτήν πεοί-
που διάρκειαν του άμφορέως, άκολουθήσας τήν αυτήν μέθοδον,
εφθασεν ό Φο^τιάδης (Αθηνά 1904), /ωρίς όμως νά μνημόνευση
και τής έαής γνώμης σχετικώς πρός τό ζήτημα τοΰτο. Ού μην
άλλά έν σελ. 19 τή; εαυτού Μελέτης, προκειμένου περί τοΰ ρη-
θέντος χωρίου τοΰ Αισχίνου, γράφει: «Επειδή δέ πάντες σχεδόν οί
νεώτεροι συγγραφείς.πλην τοΰ ΚθΠ, τοΰ 83ηάγ8 και εϊ τίνος άλλου,
όιαστοόφιος τό '/ωρίον τοΰτο ένόησαν διδάσκοντες ότι έν τω περι-
φήμω περί π■>ραπρεσβείας άγώνι εδόθησαν έκατέρω τών αντιδίκων
άμφορεΐς ύδατος ένδεκα», ενώ έν τή έμή Μελέτη (σ. 27) είχον ρη-
τώς λάβη τήν διάρκειαν τής διαμεμετι ημένης ήμέρας ι'σην πρός τόν
χρόνον τής διαδοχικής εκκενώσεως ένδεκα κλεψύδρων — άμφορεων .
Άλλά και έξ άλλων τεκμηρίων συνάγω ότι ό Φωτιάδης, ότε συνέ-
τασσε τό περί διαμεμετρημένης ήμέρας τμήμα τής έργασίας αύτου,
δεν εΤ-χε πρό οφθαλμών τήν έμήν περί Κλεψύδρας πραγματείαν.
9