Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (3.1986)

116

P. PIOTROWSKI

kolor 17. Występują tu również opozycje (linia wertykalna i horyzontal-
na, linia prosta i krzywa), jak też wskazywane są elementy, które je prze-
zwyciężają (linia diagonalna w pierwszym wypadku, w drugim linia ką-
towa). Ponadto formy i kolory podlegają wzajemnej relatywizacji (trój-
kąt koresponduje z kolorem żółtym, okrąg z niebieskim, kwadrat z czer-
wonym).
Prawa relacji i kontrastu występują także w teorii Mondriana, w
•sformułowanym przez niego procesie „oczyszczania” obrazu, czyli tzw.
„abstrahowania” 18. „Naturalne” barwy sprowadzane są do barw pod-
stawowych (chromatyczne do żółtego, niebieskiego i czerwonego; achro-
matyczne do czarnego, szarego i białego), „naturalne” formy do linii
podstawowych (wertykalnej i horyzontalnej), „naturalna” przestrzeń zaś
do płaszczyzny. Relacje zachodzące między „czystymi” elementami (ko-
lorem, liniami) nie mogły być oczywiście dowolne, czy przypadkowe —
podlegały prawu harmonii, która wyrażała się w równowadze
wartości opozycyjnych. Każda kompozycja jest dwoista zdaniem Mon-
driana, jednak kompozycja obrazu neoplastycznego doprowadza ów dua-
lizm do skrajności, tak jednak zrelatywizowanych, aby żaden z elemen-
tów nie miał nad drugim przewagi, aby ich siły równoważyły się wza-
jemnie 19. Z kolei najczystszym wyrazem harmonii jest kąt prosty.
Ta relacja jest wcieleniem doskonałości i jednocześnie uniwersalności.
W niej bowiem zawierają się wszystkie pozosta-łe 20.
Nieco inaczej ta problematyka kształtuje się u Malewicza. Jego teo-
ria koloru podporządkowana jest doktrynie „socjoenergetyki”, uzależnia-
jącej funkcjonowanie symboliczne barwy od etapu rozwojowego społe-
czeństwa 21. Jest to droga od barwności (kultury prymitywne), przez
skrajną opozycyjność, sprowadzanie barw do antynomicznych wartości
czerni i bieli (kultura „wielkiego miasta”), do jedności opozycji, bieli
(stan Absolutu). I tu jednak mamy do czynienia z kontrastem („Czarny
kwadrat na białym tle”) i jego przezwyciężeniem („Białe na białym”)
oraz ze sprowadzaniem form do idealnego, najbardziej „ekonomicznego”
kształtu ■— do kwadratu; tutaj także formy i kolory znajdują się we wza-
jemnych stosunkach. Co prawda Malewicz kwestionował możliwość okre-

17 W. Kandinsky, Punkt und Linie zu Fläche. Beitrag zur Analyse der ma-
lerischen Elemente, Bern 1055.
18 P. Mondrian, Neoplasticism..., op. cit. s. 54 nn.
19 Ibidem, s. 59 n.
20 P. Mondrian, Neoplastycyzm w malarstwie, [w:] Artyści o sztuce...,
op. cit. s. 368; oraz tenże, Reczywistość.. ., op. cit., s. 374.
21 Por. K. Malevitseh, Suprematismus — Die gegenstandslose Welt, Köln
1962.