Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (3.1986)

OD IKONOLOGII DO HERMENEUTYKI

173

wypowiedziach, ale traktuje go jako zjawisko ukryte, to przeciwieństwo
czasu i sensu rozszerza się do przeciwieństwa historii i sensu. Ikonologia
zawsze intensywnie zajmowała się relacją czasu, historii i sensu, o czym
świadczy fakt, iż relacja ta stematyzowana została w pierwszej pracy, a
i później nie wygasa zainteresowanie znaczeniem różnych przedstawień
czasu i jego boga Saturna 59. Przeciwieństwo czasu i sensu łączy nowszą
ikonologię z barokową. Miedzioryt na karcie tytułowej francuskiego wy-
dania Iconologii Cesarego Ripy z 1643 r. ukazuje Zodiak krążący pomię-
dzy słońcem i księżycem, a poniżej tych figur czasu znajduje się przesło-
nięte chmurami, kamienne epitafium sensu (il. 2)60. W miedziorycie ty-
tułowym dzieła Sandrarta Iconologia Deorum z 1680 r. (ił. 3) przeciwsta-
wione są sobie zniszczenie przez czas i śmierć oraz jego zniesienie przez
archeologię sensu, która zarazem jest odnowieniem sensu. Dokładne „Ob-
jaśnienie miedziorytu” mówi m. in.:
„Obrazy są pokawałkowane, śmierć odniosła zwycięstwo! Tam w ciemnym
grobowcu zalegają w całkowitym zapomnieniu; były z tego świata, ten świat
wszak posiadały: [. ..] Aż Merkury zajął się takowymi, i niespodzianie przybył im
z pomocą: [Pittura nie zwlekała, na to wezwanie sztuki:] Scultura pospieszyła rów-
nież i czyniła z największą pilnością” n.
Aby opis odnieść do nowszej ikonologii, wystarczy zastąpić Merkurego
Hermesem, bogiem interpretatorów.
Ikonologia zaproponowana przez Panofsky’ego stanowi interpretację
pojętą jako zbiór znaczeń i zarazem jako anamneza logosu ■— być może
wolno w tym miejscu nawiązać do wezwania boga Logosu, boga o cichym,
lecz niespożytym głosie, którym Freud kończy swój esej z 1'927 r. Przysz-
łość pewnego złudzenia62. W ostatnich dziełach Panofsky’ego63 widać
59 Por. odpowiednie prace Warburga, Panofsky’ego, Saxla, Wittkowera, Sezneca,
Gombricha, by wymienić najważniejsze. Uwagę o czasie albo dialektyce sensu i
czasu jako problemie naglącym uzupełnić należy wskazaniem na Martina Heideg-
gera Sein und Zeit, Halle a.d. Saale 1927, i Waltera Benjamina interpretację ale-
gorii barokowej; W. Benjamin, Ursprung des deutschen Trauerspiels, Berlin
1928 (nowe wydanie: Frankfurt am M. 1963).
60 (Cesare E i p a), Iconologie ou explication nouvelle de plusieurs images, em-
blemes, et autres figures... tirees des Recherches et des Figures de Cesar Ripa,
moralisees par I. Baudoin, 2 części, Paris 1643 (albo 1644). Miedzioryt tytułowy czę-
ści pierwszej, wykonany również przez Jacques’a de Bie, przedstawia poniżej słoń-
ca, tęczy i chmur grobowiec z obeliskiem i hieroglifami jako „Memoriae Sacrum”.
81 J. von Sandrar t, Iconologio Deorum, Oder Abbildung der Götter, Nürn-
berg 1680.
62 S. Freud, Die Zukunft einer Illusion (1927), w: tenże, Studienausgabe, t. IX,
Frankfurt/M. 1974, s. 186 nn.
63 E. P a n o f s k y, A mythological painting by Poussin in the Nationalmuseum
Stockholm, Stockholm 1960; tenże, Problems in Titian, mostly iconographic, London
1969.