Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (3.1986)

RECENZJE I OMÓWIENIA

czeń. Odwołując się do słownika teatralnego, badacz każe spojrzeć nam na jedną
ze sztuk poprzez reguły innej (bądź reguły z nią kojarzone) uznając, że jest to-
zabieg celowy i poznawczo wartościowy l.
Taka sytuacja może mieć miejsce gdy:
1. Badacz zakłada intuicyjnie i pragnie wykazać w swojej analizie podobień-
stwo struktury łub funkcji określonych zjawisk w dziedzinie obu sztuk.
2. Nie znajduje w teorii i terminologii własnej dyscypliny określeń zapewnia-
jących w miarę pełne- oznaczenie cech i właściwości danej klasy zjawisk.
3. Chce trafnym, metaforycznym określeniem uzmysłowić odbiorcy specyfikę
zjawiska 2.
Przytoczona tu lista sytuacji, w których pojawić się może w literaturze o sztu-
ce terminologia teatralna wskazuje na istotną kwestię. Z jednej strony istnieją
niewątpliwie dzieła, w wypadku których historyczny związek z teatrem, współcze-
snymi im koncepcjami scenograficznymi i rozwiązaniami technicznymi, także przez
wspólnotę autorstwa, nie ulega wątpliwości. Są to dzieła sytuujące się z reguły na
granicy obu obszarów (architektura okazjonalna i dekoracja okolicznościowa) bądź
wynikające ze wspólnej koncepcji teoretycznej. Z drugiej, istnieje w literaturze
tendencja do opisywania i interpretowania w tych kategoriach całych wnętrz koś-
cielnych czy założeń urbanistycznych. Z jeszcze inną sytuacją mamy do czynienia
wówczas, gdy tego typu określenia spotykamy w literaturze popularnej. Służą one
uzmysłowieniu zjawiska, mają walor dydaktyczny.
Problem przydatności pojęć wypracowanych w badariiach nad jedną ze sztuk —
czy też lepiej ich rodzajem — do opisu zjawisk w obrębie innej sformułował w roz-
prawie Wechselseitige Erhellung der Künste. Ein Beitrag zur Würdingung kunst-
geschichtlicher Begriffe O. Walzel3. Dla wyjaśnienia interesującego mnie proble-
mu pomocna będzie również uwaga J. Cullera, który proces interpretacji dzieła
sztuki, jego „oswajania”, definiuje jako znajdowanie dla niego miejsca w świecie
określonym przez naszą kulturę4:
„Przyswajanie czy interpretowanie jakiegoś zjawiska — pisze on — polega na
sprowadzeniu go do układów stworzonych przez naszą kulturę, a to dokonuje się
zwykle drogą opisywania go za pomocą sformułowań, które jakaś kultura uznaje
za naturalne. Postępowanie takie nosi różne nazwy (...): odzyskanie, oswojenie,
motywacja, uprawdopodobnienie. Oswojenie zwraca uwagę na okoliczność, że dzi-
waczność czy odchylenie od normy zostaje sprowadzone do porządku rozumowego,
a przez to uzyskuje pozór naturalności. Motywacja (...) polega na uzasadnieniu
elementów wchodzących w skład dzieła przez dowodzenie, że nie są dowolne czy

1 Zob. Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Biuletyn Historii Sztuki, 1980, nr 3/4,
s. 444 - 445.
2 O użyciu i funkcji określeń metaforycznych w nauce pisał ostatnio R. Sarkowicz,
O metaforze tu nauce, Studia Filozoficzne, 1979, nr 7.
3 O. Walzel, Wechselseitige Erhellung der Künste. Ein Beitrag zur Würdigung kunst-
geschichtlicher Begriffe, Berlin 1917 [przekład polski O. Dobijanka, Wzajemne naświetlanie
się sztuk. Przyczynek do oceny pojęć w zakresie historii sztuki, w: Teoria badań literackich
za granicą. Antologia. Wybór rozprawa wstępna i komentarze S. Skwarczyńska. T. 2. Od
przełomu antypozytywistycznego do roku 1945, Kraków 1974] Szczególnie interesująre w tej
książce z punktu widzenia prowadzonego przeze mnie wywodu są uwagi na temat opisu i wy-
jaśniania zjawisk w sztuce poprzez kategorie Wolfflinowskie, s. 168 - 169 oraz 171.
4 J. Culler, Convention and Naturalization, w: tegoż, Structuralist Poetics. Structuralism
Linguistics and the Study of Literature, London 1975, |[przekład polski I. Sieradzki, Kon-
wencja i oswojenie, w: Znak styl konwencja. Wybrał i wstępem opatrzył M. Głowiński, War-
szawa 1977, s. 155].