Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (3.1986)

222

RECENZJE I OMÓWIENIA

jednej z możliwych relacji występujących pomiędzy elementami dwu systemów
semiotycznych. Jak to określa autor tej koncepcji „relacja ta nie jest stwierdzana,
lecz ustanawiana na mocy związków, które się odkrywa lub ustala między dwoma
odrębnymi systemami. Natura homologii może się zmieniać: może być intuicyjna
lub racjonalna, substancjalna lub strukturalna, pojęciowa lub poetycka... dwie
struktury... o różnej budowie mogą ujawniać częściowe lub rozległe homologie.
Wszystko zależy od sposobu zestawienia dwu systemów... zależnie od przypadku
ustanowiona homologia posłuży jako zasada jednocząca dwa obszary i ograniczy się
do tej funkcjonalnej roli lub też stworzy nowy rodzaj wartości semiotycznych” 33.
Te „odpowiedniości” sztuk dostrzegało dotąd wielu badaczy — przytoczę tu przy-
kładowo opinię H. Serejskiego, który stwierdza, że „jest rzeczą znamienną, iż
w Polsce XIX stulecia istniały jakieś szczególne związki pomiędzy poezją, powieścią,
plastyką a literaturą”84. Listę sztuk, pomiędzy którymi istniały wówczas silne
związki można poszerzyć i o teatr pełniący w Polsce porozbiorowej szczególne funk-
cje, bowiem jak pisał w 1898 roku Z. Przybylski „dla narodów, które straciły nie-
podległość teatr ma wyjątkowe znaczenie dlatego, że pielęgnuje i wspiera rzecz dla
nich najdonioślejszą z tych, które się im zostały i które zachować winny — język,
a z nim literaturę i piśmiennictwo” 35.
Podczas analizy utrwalonych w obrazach „wielkich figur semantycznych” 36 ta-
kich jak bohater, wydarzenie, akcja, sytuacja musimy pamiętać, że w malarstwie
wszystkie te elementy z jednej strony prowadzą do opowiadania przez obraz okre-
ślonej, będącej ostateczną konotacją historii, z drugiej zaś, iż muszą być one nie-
jako przetransponowane na jakości wizualne i z tych jakości wizualnych wynikać.
Powstaje tu także specyficzny dodatkowy układ semantyczny, bowiem w dziełach
sztuki, które przedstawiają istoty żywe zdolne wyrażać swe przeżycia (pojawia się
podwójna ekspresja): „dzieła takie są wyrazem przeżyć artysty, a jednocześnie też
przeżyć istot w dziełach tych wymalowanych, wyrzeźbionych czy opisanych” 37.
Zatem wszelka analiza sposobu przejawiania się narracji w tego typu dziełach
musi brać pod uwagę zarówno sposoby odautorskiej „interwencji” w strukturę obra-
zu, jak też pewien margines „personalności” tej sytuacji wynikającej z faktu „ko-
munikowania się” ukazanych postaci pomiędzy sobą, wpływu, jaki ma ten im-
manentny układ na całość przesyłanego przez dzieło komunikatu. Porównajmy więc
narracyjną sytuację dzieła Jana Matejki z postulatami dotyczącymi różnych po-
ziomów istnienia dzieła teatralnego, które to postulaty często niejako interpretują
sposób komponowania zakodowany w obrazach.
Dla księcia Jerzego II twórcy słynnego w 2 połowie XIX wieku teatru z Mei-
ningen będącego jednocześnie mepozbawionym talentu malarskiego inscenizatorem
wystawianych przez ten teatr przedstawień szczególnie ważne były problemy orga-
nizacji tzw. scen masowych, kierowanie liczącą kilkadziesiąt osób grupą, której dzia-
łania oparte na grze zespołowej, na utrzymaniu ciągłego scenicznego kontaktu po-
między aktorami-postaciami miały stwarzać iluzję prawdziwości ukazywanych zda-

33 £. Benveniste, op. cłt, s. 30.
34 h. serejski, zbieżności i rozbieżności Matejki z współczesnymi mu kierunkami
w historiografii, w: Jan Matejko. Materiały z sesji naukowej poświęconej twórczości arty-
sty, Warszawa 1957, s. 125.
“Z. Przybylski, Koźmian w swoim teatrze — fragmenty krytyki z 1898 r. pt.
„Z rozwoju polskiego teatru” podaję za A. B a r. Teatr krakowski pod dyrekcją Koźmiana„
Lwów 1939, s. 81.
33 Termin J. Sławińskiego, op. cit, s. 151.
37 W. Tatarkiewicz, Ekspresja i sztuka, Estetyka, R. 3, 1962, s. 55.