Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (12.2001)

18

STANISŁAW CZEKALSKI

z polem całej kompozycji. Z kolei aureola otaczająca głowę św. Hieronima
przeistoczyła się w odcinek koła, który ujmuje herb nad głową Kallima-
cha w trójlistnym zamknięciu obramienia epitafium12. Dwa ptaki po bokach,
symbolizujące przymioty humanisty, zastąpiły lwa - usunięty atrybut
św. Hieronima i św. Marka. Jednak ten ostatni element ikonograficznego
programu nagrobka, jak zauważył Kępiński, ma inne bezpośrednie źródło
- fragment drzeworytu z Quattuor libri amorum Celtisa, przedstawiający
poetę przy pracy.
Wpisanie wizerunku Kalbmacha w schemat przedstawień Ojców Ko-
ścioła i ewangelistów, oczywiste na poziomie formy, wprowadza istotne
przesunięcie w sferze treści. Niezmienność schematu, gdzie elementem
stałym pozostawało wnętrze gabinetu, pulpit i przede wszystkim central-
ny motyw księgi, wymiennie natomiast funkcjonowały sylwetki różnych
pobożnych autorów pochylonych nad tekstem, niosła ideę boskiego Logosu
jako tożsamego i ostatecznego signifie, z którego wypływają i do którego
bezpośrednio sprowadzają się pisma czy nauki poszczególnych świętych.
Zastosowanie tej konwencji w przedstawieniach współczesnych humani-
stów odrywało ją od pierwotnego sensu i prowadziło do zastąpienia
signifie przez signifiant; o ile takie ujęcie postaci nadal konotuje godność
i mądrość przedstawionej osoby, jej miarą nie jest już sam Bóg (jako
źródło świętości i apostolskiego posłannictwa), lecz inny pisarz. Odpowie-
dnio zmieniał się także i tekst absorbujący uwagę uczonego - nie chodziło
już o tą samą w istocie Bożą mądrość objawiającą się w ludzkim słowie.
Państwowy dokument składany przez Kallimacha na krakowskim epita-
fium jest jedynie dalekim echem pierwotnej Księgi ewangelistów i Ojców
Kościoła przez swój kształt i miejsce w kompozycji.
Kępiński w swej monografii nie wspomniał, że autorem wizerunku po-
ety z Quattuor libri amorum był również Kulmbach13. Jak się zatem oka-
zuje, zarówno przedstawienie pisarza w gabinecie, jak i symboliczny mo-
tyw ptaków powyżej Stwosz zapożyczył od tego artysty, czerpiąc z dwóch
różnych jego realizacji. Konrad Celtis był wspólnym znajomym obu twór-

12 W związku z tym wzorem konkretnego znaczenia nabiera także obserwacja sformu-
łowana przez P. Skubiszewskiego, iż wełniana czapka za plecami Kallimacha kojarzy się z
ikonografią „pisarza w pracowni” jako rodzaj cytatu, który zastępuje kapelusz kardynalski
często wiszący obok przedstawianej w tej konwencji postaci św. Hieronima. Zob. P. Skubi-
szewski, Obraz człowieka na nagrobku Kallimacha, op. cit., s. 226. Ponadto wskazać
można jeszcze jeden szczegół łączący rysunek Kulmbacha i epitafium Buonaccorsiego - ta-
śmę przytrzymującą książki i papiery nad pulpitem biurka.
13 W polskim piśmiennictwie autorstwo Kulmbacha zostało stwierdzone wcześniej
przez M. Walickiego, Polskimi śladami Kulmbacha, „Biuletyn Historii Sztuki”, 1955, nr
1, s. 164. Walicki powoływał się na badania F. Winklera, Die Holzschnitte des Hans Su-
ess v. Kulmbach, „Jahrbuch der Preussischen Kunstsammlungen”, 1941, nr 62.