DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Kizik, Edmund: O ubiorach żydowskich i gdańskich na przełomie XVI i XVII wieku: uwagi w związku z artykułem Jacka Tylickiego
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.49349#0144
138
Edmund Kizik
2. Hayduk Mikłusz odmienia ort u Żyda,
Kraków 1622, strona tytułowa druku, wg M.
Bałaban, Historja Żydów w Krakowie i na
Kazimierzu ..., t. 1, Kraków 1931, po s. 418
lub opisów z epoki. Jest to tym bardziej istotne, że
w materiałach XVI-wiecznych - powtarzam za Ireną
Turnau - „trudno jest znaleźć jednoznaczne potwier-
dzenie co do charakteru odrębności ubioru polskich
Żydów."18 Z pewnością nie można ich dostrzec w wy-
glądzie wspomnianych postaci z gdańskiego obrazu.
Tylicki bezkrytycznie przenosi ubiory żydow-
skie znane z ikonografii XVIII i XIX w. (na przy-
kład z prac Piotra Norblina) na sytuację około 1600
r. Identyfikacja Autora zdaje się odnosić do opisu K.
Girtler z 1821 r.: Żydzi nosili czarne, długie do ko-
stek szarafany kitajkowe, a na galę jedwabne atła-
sowe, a w zimie watowane zwykłe buty, na galę poń-
czochy białe i trzewice, w lecie kapelusze, a w zimie
okrągłe czapki, wysokie, futrzane'9. W takich egzo-
tycznych ubiorach zapamiętała Żydów handlujących
w Gdańsku schyłku XVIII w. Johanna Schopenhau-
er, matka wielkiego filozofa20.
Realistyczne przedstawienia starozakonnych w
malarstwie polskim do końca XVII w. spotykane są
stosunkowo rzadko (pomijam sceny biblijne, gdzie
występują oni w strojach orientalnych lub niby litur-
gicznych). Jedno ze wcześniejszych pochodzi z dru-
giej (?) edycji Sowiźrzała krotochwilnego i śmiesz-
nego, (ok. 1540 r.), a dokładnie z ilustracji do historii
34jako Sowiźrzał w Frankforcie Żydy na tysiąc zło-
tych przyprawił, przedając im łajno za prorockie ja-
gody2' (il. 1). U starszego z przedstawionych ży-
dowskich kupców widać pełny zarost, obydwaj zaś
posiadają nakrycia głowy, w których od biedy moż-
na by upatrywać spiczastych czapek żydowskich.
Bardziej zbliżony do prawdziwego wizerunku
starozakonnych jest podkolorowany drzeworyt za-
mieszczony w druku Hayduk Miklusz odmienia ort
u Żyda, 1622 (il. 2). Przedstawienie było już szcze-
gółowo analizowane m.in. przez Tadeusza Sewery-
na22. O starozakonnym w czarnym birecie23 rzekłby
Sebastian Fabian Klonowie w Worku Judaszów
(1600), że to ów:
[...] Żydowin uszargany w płaskatym bierecie,
Czerwonołby, w giermaku i z garbatym nosem,
Który jako papuga mówi kaczym głosem [...]24.
18 I. TURNAU, Ubiór narodowy w dawnej Rzeczpospoli-
tej, Warszawa 1991, s. 150; id., Ubiór żydowski w Polsce
XVII i XVIII wieku. „Przegląd Orientalistyczny" 143:
1987, s. 297-311; również rozpoznania typów żydowskich
na obrazach T. Dolabelli dokonano po cechach fizjono-
micznych postaci zob. M. MACHARSKA, Rola grafiki w
twórczości Tomasza Dolabelli, „Folia Historiae Artium"
9: 1973, s. 106, por. il. 12; W. TOMKIEWICZ, Pędzlem
rozmaitym. Warszawa 1970, s. 192-193. Zob. uwagi M.
BAŁABANA, Historja Żydów w Krakowie i na Kazimie-
rzu 1304-1868. t. I, Kraków 1931, s. 85-87. W tym miej-
scu dziękuję pani dr Hannie Węgrzynek z Żydowskiego
Instytutu Historycznego w Warszawie za uprzejme zapo-
znanie się z moim tekstem oraz poczynione uwagi.
19 K. GIRTLER, Opowiadania. Pamiętniki z lat 1807-
1831, t. I, wyd. Z. Jabłoński, Kraków 1971, s. 232 i n.
20 J. SCHOPNEHAUER, Jugendleben und Wanderbilder,
Bd. 1-2, Braunschweig 1839; w języku polskim jako:
Gdańskie wspomnienia młodości, przeł. T. Kruszyński,
Wrocław 1959, s. 48-49.
21 Repr. w: J. MIŚKOWIAK, Ze studiów nad „Sowizdrza-
łem" w Polsce, Poznań 1938, s. 81 (ryc. 15).
22 T. SEWERYN, Ubiór chłopski w Polsce (1450-1650),
„Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie" 1:
1966, s. 58, ryc. 43; wcześniej: K. BADECKI, Literatura
mieszczańska w Polsce XVII wieku, Lwów-Warszawa-
Kraków 1925, s. 139-141
23 W anonimowej satyrze z 1606 r. (Wyprawa żydowska
na wojnę) przy okazji zaczepek żakowskich, znajdujemy
jedną ze wcześniejszych informacji o żydowskim nakry-
ciu głowy:
Wołają: Żydzie miej się do zgody,
Jeśli mi nie dasz, pozbędziesz się brody,
Bierety nasze ze łbów nam zrywają,
W wackach, kiedy chcą, by w swych gmyrają [...],
cyt. za BAŁABAN, op. cit., s. 177.
24 S. F. KLONOWIC, Worek Judaszów, Wrocław 1960,
s. 139.
Edmund Kizik
2. Hayduk Mikłusz odmienia ort u Żyda,
Kraków 1622, strona tytułowa druku, wg M.
Bałaban, Historja Żydów w Krakowie i na
Kazimierzu ..., t. 1, Kraków 1931, po s. 418
lub opisów z epoki. Jest to tym bardziej istotne, że
w materiałach XVI-wiecznych - powtarzam za Ireną
Turnau - „trudno jest znaleźć jednoznaczne potwier-
dzenie co do charakteru odrębności ubioru polskich
Żydów."18 Z pewnością nie można ich dostrzec w wy-
glądzie wspomnianych postaci z gdańskiego obrazu.
Tylicki bezkrytycznie przenosi ubiory żydow-
skie znane z ikonografii XVIII i XIX w. (na przy-
kład z prac Piotra Norblina) na sytuację około 1600
r. Identyfikacja Autora zdaje się odnosić do opisu K.
Girtler z 1821 r.: Żydzi nosili czarne, długie do ko-
stek szarafany kitajkowe, a na galę jedwabne atła-
sowe, a w zimie watowane zwykłe buty, na galę poń-
czochy białe i trzewice, w lecie kapelusze, a w zimie
okrągłe czapki, wysokie, futrzane'9. W takich egzo-
tycznych ubiorach zapamiętała Żydów handlujących
w Gdańsku schyłku XVIII w. Johanna Schopenhau-
er, matka wielkiego filozofa20.
Realistyczne przedstawienia starozakonnych w
malarstwie polskim do końca XVII w. spotykane są
stosunkowo rzadko (pomijam sceny biblijne, gdzie
występują oni w strojach orientalnych lub niby litur-
gicznych). Jedno ze wcześniejszych pochodzi z dru-
giej (?) edycji Sowiźrzała krotochwilnego i śmiesz-
nego, (ok. 1540 r.), a dokładnie z ilustracji do historii
34jako Sowiźrzał w Frankforcie Żydy na tysiąc zło-
tych przyprawił, przedając im łajno za prorockie ja-
gody2' (il. 1). U starszego z przedstawionych ży-
dowskich kupców widać pełny zarost, obydwaj zaś
posiadają nakrycia głowy, w których od biedy moż-
na by upatrywać spiczastych czapek żydowskich.
Bardziej zbliżony do prawdziwego wizerunku
starozakonnych jest podkolorowany drzeworyt za-
mieszczony w druku Hayduk Miklusz odmienia ort
u Żyda, 1622 (il. 2). Przedstawienie było już szcze-
gółowo analizowane m.in. przez Tadeusza Sewery-
na22. O starozakonnym w czarnym birecie23 rzekłby
Sebastian Fabian Klonowie w Worku Judaszów
(1600), że to ów:
[...] Żydowin uszargany w płaskatym bierecie,
Czerwonołby, w giermaku i z garbatym nosem,
Który jako papuga mówi kaczym głosem [...]24.
18 I. TURNAU, Ubiór narodowy w dawnej Rzeczpospoli-
tej, Warszawa 1991, s. 150; id., Ubiór żydowski w Polsce
XVII i XVIII wieku. „Przegląd Orientalistyczny" 143:
1987, s. 297-311; również rozpoznania typów żydowskich
na obrazach T. Dolabelli dokonano po cechach fizjono-
micznych postaci zob. M. MACHARSKA, Rola grafiki w
twórczości Tomasza Dolabelli, „Folia Historiae Artium"
9: 1973, s. 106, por. il. 12; W. TOMKIEWICZ, Pędzlem
rozmaitym. Warszawa 1970, s. 192-193. Zob. uwagi M.
BAŁABANA, Historja Żydów w Krakowie i na Kazimie-
rzu 1304-1868. t. I, Kraków 1931, s. 85-87. W tym miej-
scu dziękuję pani dr Hannie Węgrzynek z Żydowskiego
Instytutu Historycznego w Warszawie za uprzejme zapo-
znanie się z moim tekstem oraz poczynione uwagi.
19 K. GIRTLER, Opowiadania. Pamiętniki z lat 1807-
1831, t. I, wyd. Z. Jabłoński, Kraków 1971, s. 232 i n.
20 J. SCHOPNEHAUER, Jugendleben und Wanderbilder,
Bd. 1-2, Braunschweig 1839; w języku polskim jako:
Gdańskie wspomnienia młodości, przeł. T. Kruszyński,
Wrocław 1959, s. 48-49.
21 Repr. w: J. MIŚKOWIAK, Ze studiów nad „Sowizdrza-
łem" w Polsce, Poznań 1938, s. 81 (ryc. 15).
22 T. SEWERYN, Ubiór chłopski w Polsce (1450-1650),
„Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie" 1:
1966, s. 58, ryc. 43; wcześniej: K. BADECKI, Literatura
mieszczańska w Polsce XVII wieku, Lwów-Warszawa-
Kraków 1925, s. 139-141
23 W anonimowej satyrze z 1606 r. (Wyprawa żydowska
na wojnę) przy okazji zaczepek żakowskich, znajdujemy
jedną ze wcześniejszych informacji o żydowskim nakry-
ciu głowy:
Wołają: Żydzie miej się do zgody,
Jeśli mi nie dasz, pozbędziesz się brody,
Bierety nasze ze łbów nam zrywają,
W wackach, kiedy chcą, by w swych gmyrają [...],
cyt. za BAŁABAN, op. cit., s. 177.
24 S. F. KLONOWIC, Worek Judaszów, Wrocław 1960,
s. 139.