DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Jurkowlaniec, Grażyna: [Rezension von: Jacek Dębicki, Zachodni portal katedry świętego Łazarza w Autun. Studium z historii sztuki i historii idei]
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49349#0364
354
Grażyna Jurkowlaniec
Lefevre'a, który dokonał opisu i filiacji rękopisów
przechowywanych w bibliotekach francuskich, ko-
lejne grupy kodeksów wskazywali Henning Duwell,
Mario degli Innocenti, wreszcie 94 egzemplarze
opublikowały Ursula Ernst i Dagmar Gottschall, tak-
że łącznie znanych jest obecnie przeszło 330 rękopi-
sów średniowiecznych, z czego oczywiście większość
pochodzi z XIV i XV w.17 Dwie ostatnie badaczki,
na których prace Autor się nie powołuje, zajmowały
się bardziej szczegółowo recepcją dzieła18. Prac na
temat popularności Elucidarium jest oczywiście
więcej19. Wobec wyliczonych zarzutów argumenta-
cję przedstawioną w recenzowanej pracy trudno
uznać za przekonujący głos w dyskusji nad tożsa-
mością Honoriusza i recepcją jego traktatu.
Niezależnie od podniesionych kwestii, w rozu-
mowaniu kryje się błąd logiczny. Partie na temat toż-
samości Honoriusza (s. 152-189) pojawiają się po
rozdziale, w którym związek programu ikonogra-
ficznego portalu z Elucidarium uznano za dowie-
dziony (s. 93). Udowodnienie związków Honoriu-
sza z miastem Autun miałoby pewne znaczenie dla
uprawdopodobnienia hipotezy o jego intelektual-
nym udziale w kształtowaniu programu ikonogra-
ficznego portalu, ale w takim razie wywód ten powi-
nien wspierać uzasadnienie tezy, a nie pojawiać się,
gdy już uznano ją za udokumentowaną. Okazuje się
jednak, że cel Autora był inny. To dekoracja portalu,
rzekomo stanowiąca plastyczną realizację traktatu,
ma służyć jako kolejny dowód związku Honoriusza
z Burgundią (s. 154), a konkluzja brzmi wręcz, że
przedstawiając się jako „kapłan i nauczyciel z Au-
tun" Honoriusz „zapisał swoje prawa autorskie do
17 Y. LEFEVRE, EElucidarium et les Lucidaires, Contri-
bution, par 1'histoire d'un texte, d 1'histoire des croyan-
ces religieuses en France au moyen dge, Paris 1954
<Bibliotheque des Ecoles Franęaises d'Athenes et de
Rome, fasc. 180>, s. 17-101 (zwł. s. 48-49, por. przyp. 2
na s. 11) Oczywiście także ten badacz pisze, o autorze Elu-
cidarium „Honorius, souvent surnomme, d tort [podkr. G.
J.], d'Autun" (s. 9). Wymienia on kilka kodeksów z XII
w., ale nie precyzuje ich datowania, co miałoby tu kluczo-
we znaczenie; H. DUWELL, Noch nicht untersuchte
Handschriften des Elucidarium von Honorius Augusto-
dunensis, „Scriptorium", 26: 1972, z. 2, s. 337-342; M.
DEGLI INNOCENTI, Per un censimento completo dei
manoscritti dell 'Elucidarium di Honorius Augustodunen-
sis. I manoscritti in biblioteche italiane, „Scriptorium",
36: 1982, z. 2, s. 269-280; por L'"Elucidario": volgariz-
zamento in antico milanese del'"Elucidarium" di Onorio
Augustodunense, a cura di Mario Degli Innocenti, Padova
1984; U. ERNST, D. GOTTSCHALL, Neu aufgefundene
Handschriften des "Elucidarium" von Honorius Augu-
stodunensis, „Scriptorium", vol.XLIII: 1989, z. 2, s. 289-
312.
programu ikonograficznego zrealizowanego przez
zespół rzeźbiarzy w Autun" (s. 176). Niepokojące
jest odwrócenie członów rozumowania: najpierw
posługując się domniemanymi związkami ikonogra-
fii z treścią Elucidarium dowodzono, że program
powstał w kręgu Honoriusza, którego związek
z Autun był zakładany, a więc traktowany jako pew-
ny (uproszczone twierdzenie brzmiałoby: jeśli Ho-
noriusz pochodził z Autun, to program mógł być
jego dziełem). Następnie rzekoma zależność portalu
od traktatu posłużyła jako argument za - problema-
tycznym, jak się okazało - pochodzeniem autora
tekstu (uproszczone brzmienie twierdzenia: jeśli
portal odzwierciedla traktat Honoriusza, to jest
prawdopodobne, że Honoriusz pochodził z Autun).
Co więcej, wywód w omawianej pracy polega
przede wszystkim na wskazywaniu punktów wspól-
nych między dekoracją portalu a dziełami Honoriu-
sza oraz innych pisarzy, ale stąd jeszcze daleka
droga do udowodnienia jakiejkolwiek zależności,
a następnie wskazania jej kierunku20. Rację ma więc
Autor, gdy np. pisze (s. 25): „Na zachodnim portalu
katedry św. Łazarza z Autun została wyobrażona
symbolika znaków zodiaku oraz miesięcy zgodna
z tym, co napisał w swoich dziełach Honoriusz", ale
z samej zgodności nie wynika związek przyczyno-
wo-skutkowy. Przejście od stwierdzenia analogii do
ustalenia relacji i jej kierunku stanowi zresztą pod-
stawową trudność przy próbach bezpośredniego od-
noszenia programów ikonograficznych do traktatów
teologicznych21. Przekonanie, że dekoracja tympa-
nonu jest odwzorowaniem treści traktatów (por.
s. 175), można podważyć nie tylko teoretycznie.
18 D. GOTTSCHALL, Das »Elucidarium« des Honorius
Augustodunensis. Untersuchungen zu einer Uberliefe-
rungs- und Rezeptionsgeschichte im deutschsprachigen
Raum mit Ausgabe der niederdeutschen Ubersetzung.
Tubingen 1992; id., Lucidarius- (Elucidarius) -rezeption,
LMA, t. V, szp 2159; E. Ruhe (hrsg.), Elucidarium und
Elucidaires: Zur Rezeption des Werkes von Honorius Au-
gustodunensis in der Romania und in England, Wiesba-
den 1992.
19 Np. R. LUFF, Wissensvermittlung im europdischen Mit-
telalter, Imago mundi. Werke und ihre Prologe, Tubingen
1999, (na temat Elucidarium i jego popularności na ob-
szarach niemieckojęzycznych s. 20-115).
20 Sam Jacek Dębicki wydaje się zresztą wahać co do stop-
nia prawdopodobieństwa swej tezy o genezie programu
dekoracji: raz wskazuje jako autora samego Honoriusza,
kiedy indziej zaś znającychjego traktat teologów z Autun,
albo też przyjmuje obie możliwości (s. 73, 93, 98, 249,
494, 500).
21 Oczywiście, badanie relacji między teologią a progra-
mami ikonograficznymi zajmuje wciąż ważne miejsce w
historii sztuki (por. G. DAHAN, Le Jugement dernier vu
Grażyna Jurkowlaniec
Lefevre'a, który dokonał opisu i filiacji rękopisów
przechowywanych w bibliotekach francuskich, ko-
lejne grupy kodeksów wskazywali Henning Duwell,
Mario degli Innocenti, wreszcie 94 egzemplarze
opublikowały Ursula Ernst i Dagmar Gottschall, tak-
że łącznie znanych jest obecnie przeszło 330 rękopi-
sów średniowiecznych, z czego oczywiście większość
pochodzi z XIV i XV w.17 Dwie ostatnie badaczki,
na których prace Autor się nie powołuje, zajmowały
się bardziej szczegółowo recepcją dzieła18. Prac na
temat popularności Elucidarium jest oczywiście
więcej19. Wobec wyliczonych zarzutów argumenta-
cję przedstawioną w recenzowanej pracy trudno
uznać za przekonujący głos w dyskusji nad tożsa-
mością Honoriusza i recepcją jego traktatu.
Niezależnie od podniesionych kwestii, w rozu-
mowaniu kryje się błąd logiczny. Partie na temat toż-
samości Honoriusza (s. 152-189) pojawiają się po
rozdziale, w którym związek programu ikonogra-
ficznego portalu z Elucidarium uznano za dowie-
dziony (s. 93). Udowodnienie związków Honoriu-
sza z miastem Autun miałoby pewne znaczenie dla
uprawdopodobnienia hipotezy o jego intelektual-
nym udziale w kształtowaniu programu ikonogra-
ficznego portalu, ale w takim razie wywód ten powi-
nien wspierać uzasadnienie tezy, a nie pojawiać się,
gdy już uznano ją za udokumentowaną. Okazuje się
jednak, że cel Autora był inny. To dekoracja portalu,
rzekomo stanowiąca plastyczną realizację traktatu,
ma służyć jako kolejny dowód związku Honoriusza
z Burgundią (s. 154), a konkluzja brzmi wręcz, że
przedstawiając się jako „kapłan i nauczyciel z Au-
tun" Honoriusz „zapisał swoje prawa autorskie do
17 Y. LEFEVRE, EElucidarium et les Lucidaires, Contri-
bution, par 1'histoire d'un texte, d 1'histoire des croyan-
ces religieuses en France au moyen dge, Paris 1954
<Bibliotheque des Ecoles Franęaises d'Athenes et de
Rome, fasc. 180>, s. 17-101 (zwł. s. 48-49, por. przyp. 2
na s. 11) Oczywiście także ten badacz pisze, o autorze Elu-
cidarium „Honorius, souvent surnomme, d tort [podkr. G.
J.], d'Autun" (s. 9). Wymienia on kilka kodeksów z XII
w., ale nie precyzuje ich datowania, co miałoby tu kluczo-
we znaczenie; H. DUWELL, Noch nicht untersuchte
Handschriften des Elucidarium von Honorius Augusto-
dunensis, „Scriptorium", 26: 1972, z. 2, s. 337-342; M.
DEGLI INNOCENTI, Per un censimento completo dei
manoscritti dell 'Elucidarium di Honorius Augustodunen-
sis. I manoscritti in biblioteche italiane, „Scriptorium",
36: 1982, z. 2, s. 269-280; por L'"Elucidario": volgariz-
zamento in antico milanese del'"Elucidarium" di Onorio
Augustodunense, a cura di Mario Degli Innocenti, Padova
1984; U. ERNST, D. GOTTSCHALL, Neu aufgefundene
Handschriften des "Elucidarium" von Honorius Augu-
stodunensis, „Scriptorium", vol.XLIII: 1989, z. 2, s. 289-
312.
programu ikonograficznego zrealizowanego przez
zespół rzeźbiarzy w Autun" (s. 176). Niepokojące
jest odwrócenie członów rozumowania: najpierw
posługując się domniemanymi związkami ikonogra-
fii z treścią Elucidarium dowodzono, że program
powstał w kręgu Honoriusza, którego związek
z Autun był zakładany, a więc traktowany jako pew-
ny (uproszczone twierdzenie brzmiałoby: jeśli Ho-
noriusz pochodził z Autun, to program mógł być
jego dziełem). Następnie rzekoma zależność portalu
od traktatu posłużyła jako argument za - problema-
tycznym, jak się okazało - pochodzeniem autora
tekstu (uproszczone brzmienie twierdzenia: jeśli
portal odzwierciedla traktat Honoriusza, to jest
prawdopodobne, że Honoriusz pochodził z Autun).
Co więcej, wywód w omawianej pracy polega
przede wszystkim na wskazywaniu punktów wspól-
nych między dekoracją portalu a dziełami Honoriu-
sza oraz innych pisarzy, ale stąd jeszcze daleka
droga do udowodnienia jakiejkolwiek zależności,
a następnie wskazania jej kierunku20. Rację ma więc
Autor, gdy np. pisze (s. 25): „Na zachodnim portalu
katedry św. Łazarza z Autun została wyobrażona
symbolika znaków zodiaku oraz miesięcy zgodna
z tym, co napisał w swoich dziełach Honoriusz", ale
z samej zgodności nie wynika związek przyczyno-
wo-skutkowy. Przejście od stwierdzenia analogii do
ustalenia relacji i jej kierunku stanowi zresztą pod-
stawową trudność przy próbach bezpośredniego od-
noszenia programów ikonograficznych do traktatów
teologicznych21. Przekonanie, że dekoracja tympa-
nonu jest odwzorowaniem treści traktatów (por.
s. 175), można podważyć nie tylko teoretycznie.
18 D. GOTTSCHALL, Das »Elucidarium« des Honorius
Augustodunensis. Untersuchungen zu einer Uberliefe-
rungs- und Rezeptionsgeschichte im deutschsprachigen
Raum mit Ausgabe der niederdeutschen Ubersetzung.
Tubingen 1992; id., Lucidarius- (Elucidarius) -rezeption,
LMA, t. V, szp 2159; E. Ruhe (hrsg.), Elucidarium und
Elucidaires: Zur Rezeption des Werkes von Honorius Au-
gustodunensis in der Romania und in England, Wiesba-
den 1992.
19 Np. R. LUFF, Wissensvermittlung im europdischen Mit-
telalter, Imago mundi. Werke und ihre Prologe, Tubingen
1999, (na temat Elucidarium i jego popularności na ob-
szarach niemieckojęzycznych s. 20-115).
20 Sam Jacek Dębicki wydaje się zresztą wahać co do stop-
nia prawdopodobieństwa swej tezy o genezie programu
dekoracji: raz wskazuje jako autora samego Honoriusza,
kiedy indziej zaś znającychjego traktat teologów z Autun,
albo też przyjmuje obie możliwości (s. 73, 93, 98, 249,
494, 500).
21 Oczywiście, badanie relacji między teologią a progra-
mami ikonograficznymi zajmuje wciąż ważne miejsce w
historii sztuki (por. G. DAHAN, Le Jugement dernier vu