DOI Heft:
Nr. 3-4
DOI Artikel:Kossowska, Irena: Jak tworzyć sztukę narodową? Poglądy Tadeusza Pruszkowskiego
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.49349#0489
Jak tworzyć sztukę narodową? Poglądy Tadeusza Pruszkowskiego
475
ideologów, mecenasów, urzędników. Wobec propagandowych funkcji sztuki Pruszkowski
zdołał nawet zachować ironiczny dystans, jak w przypadku oceny pawilonu polskiego na
paryskiej wystawie „Sztuka i Technika": Pawilon polski jest świetny! ...jest mały. Może za
mały na naszą mocarstwowość. O to niech się spierają budżetowcy i propagandziarze42.
Czym w takim razie był „szlachetny realizm", który okazał się najstosowniejszy dla
malarstwa historyczno-propagandowego? Jego integralnym składnikiem były pojęcia
smaku, gustu i kultury malarskiej. Realizm ten miał być daleki od wszelkiego mimety-
zmu, weryzmu, wiernego naśladownictwa form natury. Pruszkowski ostro atakował
„fotograficzność" ujęcia w malarstwie, profuzję cyzelatorsko wyrysowanych i wymode-
lowanych światłocieniowo detali. Wymagany przez niego dystans w stosunku do natury
zapewniała właśnie kultura malarska wynikająca z przyswojenia i przetworzenia muzeal-
nych wzorów, dzieł dawnych mistrzów i epok. Smak artystyczny warunkuje narodziny
stylu, który powstaje zawsze na pewnych wynaturzeniach formy, wszystko jedno czy w
kierunku wypiękniającym czy też zohydzającym43. Środkiem do osiągnięcia stylu jest tra-
westacja; pojęcie to pojawia się w krytycznej myśli Pruszkowskiego wielokrotnie, rozu-
miane jako umiejętna transformacja wzoru dająca punkt wyjścia do wykreowania nowych
wartości artystycznych. Realizm szlachetny, nie podobny do natury może więc przybierać
różnorodną postać, bowiem realizm nigdy w żadnej epoce nie był jednakowy, nie przesta-
jąc być ciągle realizmem. [...] Rzeźba grecka, Michał Anioł, Leonardo da Vinci, Botticelli
i.t.d. ... to wszystko był realizm44.
Z drugiej strony Pruszkowski czujnie tropi czy dawne konwencje obrazowania i sztuka
wielkich mistrzów, zarówno obcych jak polskich, nie wycisnęła na postawie współcze-
snych mu malarzy zbyt silnego piętna, wnikliwie bada czy w eklektyzmie nie zatracił się
pierwiastek indywidualizmu i oryginalności. Obowiązujący malarza dystans ma być bo-
wiem stosowany obustronnie - zarówno wobec natury jak i wobec artystycznego dzie-
dzictwa minionych epok. Smak i wyrobienie estetyczne pełnią funkcję modelującą wobec
wizualnej percepcji. Aby osiągnąć realistyczny styl artysta musi wyabstrahować z oglądu
empirycznej rzeczywistości, z wielości zmysłowych wrażeń platońską „ideę" przedmiotu,
na którą składa się fizykalny kształt i specyficzny wyraz tego przedmiotu, jego swoista
ekspresja. Pierwiastek syntezy zmysłowych doznań i muzealnej pamięci jest dla procesu
twórczego kluczowy. Pruszkowski asymiluje odziedziczoną po awangardach XX w. zasa-
dę autonomii obrazu, akcentując wagę jego dekoracyjnych walorów, ale pamięta też o
akademickim kanonie dobrze wyreżyserowanej sceny. Wykreowaniu realistycznego, w
jego pojęciu, obrazu służy więc perfekcyjny rysunek, finezyjny modelunek walorowy
wydobywający zarówno plastykę form jak i jakości barw, barw, które artysta musi uchwy-
cić w ich wzajemnym na siebie oddziaływaniu i podporządkować nadrzędnej kompozycji
płótna. „Realizm szlachetny" jest więc eklektyczny, ale przecież twórcy wyrastają nieraz
z eklektyków". „Realizm szlachetny" jest formułą bardzo pojemną - prócz tęsknoty za
pięknem obejmuje groteskową deformację. Mieści się w nim metafizyczny niepokój ewo-
kowany w obrazach Bolesława Cybisa, groteskowy odcień dekoracyjnej maniery Jeremie-
go Kubickiego i napięcie obsesyjnej wyobraźni Bronisława Linkego46. Także
prymitywizująca poetyka Teresy Roszkowskiej wpisuje się w jego obszar47. Pruszkowski
44 PRUSZKOWSKI, O wielką popularną sztukę..., s. 4.
45 T. PRUSZKOWSKI, Rozważania plastyczne. Nauka wieków, „Gazeta Polska", 1937, 4.12, s. 5.
46 T. PRUSZKOWSKI, Wystawy w I.P.S. II, „Gazeta Polska", 1935, 2.06, s. 5.
47 T. PRUSZKOWSKI, Rozważania plastyczne. Wystawa stowarzyszeń «Szkoła Warszawska» i «Grupa Czwarta» w
IPS-ie, „Gazeta Polska", 1936, 8.11. s. 5.
475
ideologów, mecenasów, urzędników. Wobec propagandowych funkcji sztuki Pruszkowski
zdołał nawet zachować ironiczny dystans, jak w przypadku oceny pawilonu polskiego na
paryskiej wystawie „Sztuka i Technika": Pawilon polski jest świetny! ...jest mały. Może za
mały na naszą mocarstwowość. O to niech się spierają budżetowcy i propagandziarze42.
Czym w takim razie był „szlachetny realizm", który okazał się najstosowniejszy dla
malarstwa historyczno-propagandowego? Jego integralnym składnikiem były pojęcia
smaku, gustu i kultury malarskiej. Realizm ten miał być daleki od wszelkiego mimety-
zmu, weryzmu, wiernego naśladownictwa form natury. Pruszkowski ostro atakował
„fotograficzność" ujęcia w malarstwie, profuzję cyzelatorsko wyrysowanych i wymode-
lowanych światłocieniowo detali. Wymagany przez niego dystans w stosunku do natury
zapewniała właśnie kultura malarska wynikająca z przyswojenia i przetworzenia muzeal-
nych wzorów, dzieł dawnych mistrzów i epok. Smak artystyczny warunkuje narodziny
stylu, który powstaje zawsze na pewnych wynaturzeniach formy, wszystko jedno czy w
kierunku wypiękniającym czy też zohydzającym43. Środkiem do osiągnięcia stylu jest tra-
westacja; pojęcie to pojawia się w krytycznej myśli Pruszkowskiego wielokrotnie, rozu-
miane jako umiejętna transformacja wzoru dająca punkt wyjścia do wykreowania nowych
wartości artystycznych. Realizm szlachetny, nie podobny do natury może więc przybierać
różnorodną postać, bowiem realizm nigdy w żadnej epoce nie był jednakowy, nie przesta-
jąc być ciągle realizmem. [...] Rzeźba grecka, Michał Anioł, Leonardo da Vinci, Botticelli
i.t.d. ... to wszystko był realizm44.
Z drugiej strony Pruszkowski czujnie tropi czy dawne konwencje obrazowania i sztuka
wielkich mistrzów, zarówno obcych jak polskich, nie wycisnęła na postawie współcze-
snych mu malarzy zbyt silnego piętna, wnikliwie bada czy w eklektyzmie nie zatracił się
pierwiastek indywidualizmu i oryginalności. Obowiązujący malarza dystans ma być bo-
wiem stosowany obustronnie - zarówno wobec natury jak i wobec artystycznego dzie-
dzictwa minionych epok. Smak i wyrobienie estetyczne pełnią funkcję modelującą wobec
wizualnej percepcji. Aby osiągnąć realistyczny styl artysta musi wyabstrahować z oglądu
empirycznej rzeczywistości, z wielości zmysłowych wrażeń platońską „ideę" przedmiotu,
na którą składa się fizykalny kształt i specyficzny wyraz tego przedmiotu, jego swoista
ekspresja. Pierwiastek syntezy zmysłowych doznań i muzealnej pamięci jest dla procesu
twórczego kluczowy. Pruszkowski asymiluje odziedziczoną po awangardach XX w. zasa-
dę autonomii obrazu, akcentując wagę jego dekoracyjnych walorów, ale pamięta też o
akademickim kanonie dobrze wyreżyserowanej sceny. Wykreowaniu realistycznego, w
jego pojęciu, obrazu służy więc perfekcyjny rysunek, finezyjny modelunek walorowy
wydobywający zarówno plastykę form jak i jakości barw, barw, które artysta musi uchwy-
cić w ich wzajemnym na siebie oddziaływaniu i podporządkować nadrzędnej kompozycji
płótna. „Realizm szlachetny" jest więc eklektyczny, ale przecież twórcy wyrastają nieraz
z eklektyków". „Realizm szlachetny" jest formułą bardzo pojemną - prócz tęsknoty za
pięknem obejmuje groteskową deformację. Mieści się w nim metafizyczny niepokój ewo-
kowany w obrazach Bolesława Cybisa, groteskowy odcień dekoracyjnej maniery Jeremie-
go Kubickiego i napięcie obsesyjnej wyobraźni Bronisława Linkego46. Także
prymitywizująca poetyka Teresy Roszkowskiej wpisuje się w jego obszar47. Pruszkowski
44 PRUSZKOWSKI, O wielką popularną sztukę..., s. 4.
45 T. PRUSZKOWSKI, Rozważania plastyczne. Nauka wieków, „Gazeta Polska", 1937, 4.12, s. 5.
46 T. PRUSZKOWSKI, Wystawy w I.P.S. II, „Gazeta Polska", 1935, 2.06, s. 5.
47 T. PRUSZKOWSKI, Rozważania plastyczne. Wystawa stowarzyszeń «Szkoła Warszawska» i «Grupa Czwarta» w
IPS-ie, „Gazeta Polska", 1936, 8.11. s. 5.