136

Edmund Kizik

1595, 16286. Podobne ordynacje znamy dla Ham-
burga, Lubeki, miast pomorskich, księstwa pruskie-
go, i innych7. Również odpowiednie konstytucje
przeciwko zbytkom uchwalał Sejm Rzeczpospoli-
tej8. Związki pomiędzy moralizatorską wymową
ustaw przeciwko zbytkom, literaturą kaznodziejską
oraz malarstwem epoki, wymagają dalszych interdy-
scyplinarnych badań9.
Niniejsze uwagi pragnę ograniczyć do kwestii
kostiumoznawczych podniesionych w artykule Ty-
lickiego. Są one jednak ważne dla prawidłowego
odczytania intencji malarza, który do obrazu po-
święconego cnotom i grzechom małżeńskim, wpro-
wadza rzekomych Żydów w towarzystwie atrakcyj-
nie przywdzianych kobiet.
Jacek Tylicki wyrokuje kategorycznie i w spo-
sób jednoznaczny stwierdza, że: „w centrum obrazu,
na pierwszym planie kłaniają się sobie dwaj pejsaci
Żydzi w czarnych atłasowych pelerynach, białych
jedwabnych pończochach i futrzanych czapkach.
Towarzyszą im, rozpoznawalne po goździkach we
włosach kurtyzany."10 Według Tylickiego mamy do
czynienia ze skumulowaniem w „realistycznej" czę-
ści obrazu, postaci stanowiących personifikacje nie-
czystości („Żydów" oraz „kobiet sprzedajnych").
Tłem dla centralnej sceny jest realistycznie przedsta-
wiona panorama miasta, przez co malarski moralitet
zdaje się dotyczyć wszystkich mieszczan. Dzięki tym

6 Przegląd ustawodawstwa: E. KIZIK, Gdańskie ordyna-
cje o weselach, chrztach i pogrzebach z XVI-XVIII wieku,
„Barok" 7: 2000, s. 187-207. Na tle innych miast hanze-
atyckich, zob. id., Wesele, kilka chrztów i pogrzebów.
Uroczystości rodzinne w miastach hanzeatyckich od XVI
do XVIII wieku, Gdańsk 2001, s. 11-34.

7 Laudum ku poskromieniu zbytków w częstowaniu i stro-
jach i ordinantia z strony wesel, kolacyi i pogrzebów,
mieszczanom należąca. Burmistrz i z radą miasta Pozna-
nia [2. Stycznia 1621], publ. [w:] J. ŁUKASZEWICZ,
Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w daw-
niejszych czasach, t. I, Poznań 1838, s. 125; A. JEGEL,
Altniirnberger Hochzeitsbrauch und Eherecht, besonders
bis zum Ausgang des 16. Jahrhunders, „Mitteilungen des
Vereins fur Geschichte der Stadt Numberg" 44: 1953, s.
238-274; E. ZOBER, Stralsundische Kleider- und Hoch-
zeitsordnung vom Jahre 1570, „Baltische Studien" 21:
1866, 1, s. 149-150; Verneuerte Ordnu[n]g und Reforma-
tion. Wie es hinffiro in der dreyen Stddten, Alten Stadt,
Kneiphof und Lóbenicht Kónigsberg des Hertzoghtumbs
Preussen und darzu gehórigen Vorstddten in Trachten
und Kleydungen soll gehalten werden, Kónigsberg 1598,
Bibloteka Gdańska PAN sygn. Nl 13 8° adl. 24.

8 S. GRODZISKI, Uwagi o prawach przeciwko zbytkowi

w dawnej Polsce. (Artykuł dyskusyjny), „Zeszyty Nauko-

we Uniwersytetu Jagiellońskiego" nr 20. Prawo 5, Kraków

1958, s. 67-86; S. SALMONOWICZ, O reglamentacji

zabiegom następuje wzmocnienie obecnego w obra-
zie dychotomicznego kontrastu pomiędzy cnotą
i grzechem oraz wskazanie na występki ciążące na
sumieniu gdańszczan przełomu XVI i XVII w.,
z czym walczyli kaznodzieje i prawodawcy.
Nie podważając ogólnej alegorycznej wymowy
obrazu (pochwała stanu małżeńskiego oraz przestro-
ga przed grzechami Luxuriae, Avaritiae, Superbiae),
należy rozważyć, czy, po pierwsze: dysponujemy
dostatecznymi przesłankami, które pozwalają na
rozpoznanie Żydów we wskazanych postaciach,
oraz po drugie: dlaczego malarz postanowił w spo-
sób tak bezprecedensowy wyeksponować staroza-
konnych wraz z prostytutkami obok przedstawicieli
gdańskiego patrycjatu?
Na obrazie widać przede wszystkim wiele posta-
ci ubranych wedle powszechnie obowiązujących w
Gdańsku i innych miastach hanzeatyckich przełomu
XVI i XVII w. wzorców mody hiszpańskiej: czerń,
kryzy, obcisłość, odsłonięcie nóg, wcięcia w talii11.
Mieszają się one z typami polskimi i noszącymi się
ze starogdańska: wzorzyste suknie z potrójnymi pa-
samonami, kaftany w jasnych barwach złota i czer-
wieni; typy te znane są skądinąd z twórczości Molie-
ra czy Izaaka van dem Blocka.
Przyjrzyjmy się centralnej postaci z lewej strony
obrazu, identyfikowanej przez Tylickiego jako Żyd
(w parze z rzekomą kurtyzaną). Mężczyzna ubrany
obyczajowości mieszczańskiej w Toruniu w XVI-XVIII
wieku (zarys problematyki), „Zapiski Historyczne"
41:1976, 3, s. 87-103; J. SONDEL, Leges sumptuariae w
rewizji toruńskiej prawa chełmińskiego - twór samodziel-
ny czy recypowany? „Acta Universitatis Nicolai Copemi-
ci" Prawo 30, 1990, s. 57-68; J. MALEC, Policey im
friihneuzeitlichen Polen: Gesetzgebung und Literatur,
[w:] Policey im Europa der Friihen Neuzeit, hg. von M.
Stolleis, (Miterbeit von K. Harter, L. Schilling), Frank-
furt/M.1996, s. 407-419.
9 Np. pisma towarzyszące wprowadzeniu ordynacji odzie-
żowej z 1642 r. Geistliche Kleyderordnung darzu verord-
nete zehen geistliche Kleyderbursten fur diejenigen Fra-
wens Personen, welche in den Kleydungen zu unmdssig,
uberfliissig, kólich, wider ihren stand drgerlich und
schddlich seyyn... Allen E. V. Tugendreichen Jungfrawen
und Frawen dero Stddte Preussen, Dantzig, Elbing,
Thorn, Kónigsberg ... zu christlicher Nachricht gestel-
let...Durch D.K.D. Dantisc. ..., BraunBberg 1643, Biblio-
teka Gdańska PAN Ha 527 8° adl. 14.
10 TYLICKI, op. cit., s. 44.
11 G. JAACKS, Hamburger „Mode" zu Beginn des
Dreiffigjdhrigen Krieges, „Waffen- und Kostumkunde"
25: 1983, s. 2-15; id., Brautkleidung in Hamburg. Uber-
blick und Arbeitsbericht, „Beitrage zur deutschen Volks-
und Alterthumskunde" 19: 1989, s. 123-128.