334

Ewa Letkiewicz

niezwykłą cechą wizerunku jest nie znane w polskiej sztuce portretowej - poza tym przy-
padkiem - nagromadzenie „przedmiotów mówiących". Z malarstwem sakralnym łączy je
wizja Chrystusa i Marii na obłokach oraz schemat kompozycyjny wyraźnie nawiązujący
do jednego z typów ikonograficznych przedstawień św. Marii Magdaleny.
Rozwikłanie zagadki obrazu nie jest łatwe, brak na nim sygnatury malarza, inskrypcji,
herbów, czy innych elementów pozwalających bezpośrednio zidentyfikować przedstawioną
postać bądź ustalić okoliczności zamówienia portretu. Milczą również na ten temat źródła.
Kim jest dama sportretowana na obrazie z kościoła karmelitów w Lublinie? W literatu-
rze przedmiotu przeważa opinia, ze portret przedstawia fundatorkę domu zakonnego kar-
melitanek bosych w Lublinie4. Jedynie Kronika klasztoru dopuszcza obok tej, także cień
innej możliwości5. Pod datą roczną 1918 zanotowano: Na korytarzu prowadzącym na
schody do zakrystii, wiszą obrazy stare. Wielki obraz zdaje się fundatorki, wykonania
artystycznego, nad którym zachwycał się profesor Wyczółkowski z Krakowa. Starzy nazy-
wali ją św. Wiktorya. Ten obraz dawniej wisiał nad drzwiami zakrystii w kościele. Możli-
wość ta jednak nie znajduje potwierdzenia w ikonografii obrazu. Za hipotezą, że jest to
fundatorka przemawia fakt, iż w czasie lokowania w Lublinie konwentu karmelitanek,
czyli w 2. ćw. XVII stulecia upowszechnił się zwyczaj zawieszania świeckich portretów
w kościołach. Malowane wizerunki fundatorów kościołów i klasztorów (np. Anny i Stani-
sława Oświęcimów po bokach ołtarza w kaplicy kościoła w Krośnie), opiekunów kościo-
łów (freski Hermana Hana przedstawiające opiekunów klasztoru w Oliwie), lub portrety
królów (Zygmunta III Wazy i królewicza Władysława po bokach ołtarza w Pelplinie) za-
częto umieszczać we wnętrzach kościołów w początku XVII w. Portret lubelski nie jest
więc pod tym względem odosobniony.
Kim była fundatorka kościoła i klasztoru karmelitanek bosych w Lublinie? W ciągu
wieków pamięć o pobożnych benefaktorkach zatarła się tak dalece, że do literatury przed-
miotu wprowadzono także postaci fikcyjne. W pochodzącym z 1843 r. Historycznym ob-
razie miasta Lublina, Seweryn Zenon Sierpiński stwierdza, że kościół [...] przez
Katarzynę z Kretków Sangużynę w roku 1624 dla Karmelitanek bosych wystawiony6. Za
nim informację tę powtórzyli: Władysław Korneli Zieliński w dwóch opracowaniach do-
tyczących Lublina, Witold Cholewiński i M[aria] A[ntonina] R[onikierowa]7.
Dostępne źródła nie odnotowują Katarzyny z Kretków Sanguszkowej mylonej -jak moż-
na sądzić z innej pracy Władysława Kornelego Zielińskiego, zamieszczonej w „Kłosach"
w 1887 r. - z postacią wielkiej dobrodziejki kościołów i klasztorów Katarzyną z Uchańskich
Sanguszkową8. Razem z mężem Adamem Sanguszką przekazała ona pokaźne kwoty na

4 H. GAWARECKI, Zabytki miasta, [w:] Lublin. Przewodnik, praca zb., Lublin 1959, s. 93; E. KRAWCZAK-MAJ,
Portret Katarzyny z Kretkowskich Ligęziny w kościele 00 Karmelitów Bosych w Lublinie, mps. pracy mgr, Biblioteka
KUL, Lublin 1968; WANAT, op. cit., s. 632; Polaków portret własny, praca zb., pod red. M. Rostworowskiego, cz. II,
Warszawa 1986, s. 42-43; J. WANIEWSKA, Portrety Kretkowskich, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie"
XXXII: 1988, s. 292-351; T. CHRZANOWSKI, Portret staropolski, (b.m.w.), 1995. s. 67-70.

5 Biblioteka Karmelitów Bosych w Lublinie, rkps bez sygnatury: Kronika Klasztoru 00 Karmelitów Bosych w Lublinie
p.t.s. Józefa przy ul. Swięto-Duskiej 1. 14 odzyskanego w roku 1918, s. 29.

6 S. Z. SIERPIŃSKI, Historyczny obraz miasta Lublina, Warszawa 1843, s. 49.

7 W. K. ZIELIŃSKI, Opis Lublina jako Przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice, Lublin 1876, s. 52; id.,
Monografia Lublina, Lublin 1878, s. 91; W CHOLEWIŃSKI, Przewodnik po Lublinie, cz. I, Warszawa 1901, s. 11;
MAR, Ilustrowany przewodnik po Lublinie, cz. I, Warszawa, s. 128.

8 W.K. ZIELŃSKI, Kościół pokarmelicki Ś-go Józefa w Lublinie, „Kłosy" XLV, Warszawa 1887, s. 183-186, gdzie
autor pisze: [...] były klasztor 00 Karmelitów Bosych, pierwotnie w roku 1624 przez Katarzynę ze Służewa z Uchań-
skich księżnę Adamową Sanguszkową, wojewodzinę kijowską dla Karmelitek Bosych fundowany.