36

Jakub Pokora

wystąpienia, nawet bez odbycia całego nowicjatu139. Emblemat z kłódką usprawiedliwiał
porzucenie klasztoru. To za sprawą Opatrzności otwarta została dla Jana Kazimierza klau-
zura, by wyszedł i został królem.
Trudno stwierdzić, czy emblemat mógł mieć bogatszą symbolikę odnoszącą się do po-
rzucenia nie tylko klasztoru, ale i stanu duchownego. Jak wiadomo, królewicz po rozsta-
niu się z jezuitami otrzymał 29 V 1646 r. od papieża kapelusz kardynalski, bez święceń
kapłańskich. Zrzekł go się już w listopadzie 1647 r., gdy został domniemanym następcą
tronu po zgonie siedmioletniego Zygmunta Kazimierza (9 VIII 1647 r.), jedynaka Włady-
sława IV. A może kłódka stanowiła aluzję również do wcześniejszych przygód Jana Kazi-
mierza, kiedy w drodze do Hiszpanii został 10 V 1638 r. aresztowany we Francji pod
zarzutem szpiegostwa i był więźniem kardynała Richelieu. Wolność odzyskał dopiero
w lutym 1640 r. po interwencjach Rzeczypospolitej140. Czyżby więc medal koronacyjny
Jana Kazimierza miał obwieszczać, że „walka o tron polski [dlatego dextra armata? -
J.P.] podjęta jeszcze za życia brata zakończyła się obiorem byłego więźnia kardynała Ri-
chelieu, nowicjusza jezuickiego i kardynała na króla Polski i Wielkiego Księcia Li-
twy"?141 Raczej nie. Koncept, powtórzmy, oparty został na homonimie CLAVSTRVM,
który swym znaczeniem nie obejmuje stanu duchownego, ni godności kardynalskiej ani
więzienia, z reguły zwanego wówczas carcer142.
Kłódka szyfrowa, w odróżnieniu od dziś używanych, zawsze z kodem literowym, a nie
cyfrowym, jest motywem znanym w emblematyce XVII i XVIII w. Wyjątkowo symboli-
zuje np. wyższość rozumnej pracy nad szczęśliwym trafem, na co wskazuje lemmat - rada
dla poszukujących szyfru: SORTE, AVT LABORE (przypadkiem albo raczej pracą)143 (il.
19). Jednak najczęściej stanowi wyobrażenie nie tyle solidnego zawarcia, zabezpieczenia
itp., co zamkniętej w kimś lub w czymś tajemnicy, do której klucz tkwi w słowie - szy-
frze144 (il. 20). Dlatego w ikonografii sakralnej występuje z reguły w roli symbolu czysto-
ści i niepokalanego poczęcia Marii, podobnie jak hortus conclusus. Ten związek świetnie
przedstawił w 2. połowie XVII w. Wespazjan Kochowski, według którego Maria to Ogród
jest dość przestronny przedziwnej piękności, / zamkniony pierworodnej kłódką niewinno-
ści. Wówczas też Kasper Miaskowski pisał o niej: Zawarta furto co sam Twórca do ni /

139 Ze źródeł i licznych opracowań na ten temat por.: A. S. RADZIWIŁŁ, Pamiętnik o dziejach w Polsce, przeł. i oprac.
A Przyboś i R. Żelewski, t. II, Warszawa 1980, s. 367, 392-393, 414, 420-421, 448; [b.a.] Jan Kazimierz, [w:] Encyklo-
pedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, oprac. L. Grzebień SJ, Kraków 1996, s. 236-237 (tamże
literatura).

140 O tych przypadkach np. W. CZAPLIŃSKI, Jan II Kazimierz Waza, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. X, Wrocław-
Warszawa-Kraków 1962-1964, s. 410 nn; T. WASILEWSKI, Jan Kazimierz, Warszawa 1985, s. 10 nn.

141Cytat z: WASILEWSKI, op. cit., s. 11.

142 Por. np. rycinę z 1644 r. z widokiem zamku w Sisteron (Prowansja), gdzie był więziony Jan Kazimierz, zatytułowaną
Serenissimi lohannis Casimiri Poloniarum Sveciaeque Principis Carcer[podkr. J.P.] Gallicus... (reprodukcja w: T.
WASILEWSKI, Ostatni Waza na polskim tronie, Katowice 1984, il. i s. nlb.).

143 Przykłady emblematu w: H. PEACHAM, Minerva Britannia, or a Garden ofheroical Devises, London 1612, s. 180;
S. PETRASANCTA, De Symbolis Heroicis Libri IX..., Antverpiae 1634, s. 254 - określony jako dewiza Honoriusa de
Bellis (chodzi o Onorio Belii de Vicenza, medyka i botanika - zob. GELLI, op. cit., nr 1631).

144 Przykłady emblematów: SIJ WEET 'TSECREET (R. VISSCHER, Sinnepoppen. Naar de uitgave van 1614 bij
Willem lansz. te Amsterdam, met 184 illustraties naar de oorspronkelijke gravuers en van een inleiding en verklarende
noten voorzien door Dr L. Brummel, s 'Gravenhage 1949, nr XXIX); TVTAE CVSTODIBVS ISTIS oraz VNI PATET'
(J. BOSCHIUS, Symbolographia Sive De Arte Symbolica Sermones Septem... Augustae Yindelicorum & Dilingae...
MDCCII, Class. I, nnr XLVII; Class. II, nr XXV); PATET (PARET) VNI - dewiza Claudio Borghese z 1754 r. (GELLI,
op. cit., nr 1364).