Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (75.2013)

342

Jacek Kriegseisen

pomnikowa Wielka Mapa Księstwa Pomorskiego
z lat 1610-1618 wykonana przez Eilhardusa Lubi-
nusa z inicjatywy księcia Filipa II (1573-1618). Dru-
ga część wystawy, zogniskowana wokół portretu
księcia Filipa I (1515-1560), pędzla Lucasa Crana-
cha młodszego, gromadzi fundacje artystyczne ksią-
żąt - plastykę, reprezentowaną między innymi przez
kilka przykładów monumentalnej rzeźby kamiennej,
malarstwo i zabytki rzemiosła artystycznego, poka-
zując działalność mecenasowską pomorskich wład-
ców oraz znaczenie tych zamówień dla reprezenta-
cji dworu i polityki przez nich prowadzonej. Z kolei
ostatnia sala prezentuje zabytki związane bezpo-
średnio z osobami książąt - ich stroje i biżuterię,
które w latach powojennych zostały wydobyte z sar-
kofagów i odnalezione w krypcie książęcej. Atrak-
cyjność wystawy podnosi towarzyszący jej audio-
przewodnik przygotowany w trzech językach
(polski, niemiecki, angielski) i archiwalny film po-
święcony tak zwanemu Kabinetowi Pomorskiemu -
niezwykłemu dziełu sztuki, które padło pastwą pło-
mieni w ostatnich dniach wojny4. Z myślą o zainte-
resowaniu młodszych widzów dziejami Pomorza
i jego sztuki przygotowano kioski multimedialne
z ekranami dotykowymi oraz zeszyty z kompletami
zadań dla trzech grup wiekowych.
Katalog, który ukazał się już po otwarciu wysta-
wy5, został podzielony na dwie zasadnicze części -
artykuły i noty katalogowe. Pierwszą część otwiera
tekst Rafała Makaty (Sztuka w służbie książąt po-
morskich w XVI i XVII wieku), w syntetyczny spo-
sób przedstawiający historię księstw pomorskich
i na jej tle omawiający zamówienia artystyczne ksią-
żąt pomorskich, również te, których na wystawie nie
zobaczymy. Następne artykuły dotyczą malarstwa
(Justyna Bądkowska, Malarstwo na dworze książąt
pomorskich w XVI i XVII wieku), rzeźby kamiennej
(Kinga Krasnodębska, Nowożytna rzeźba kamienna
na dworach książąt pomorskich), oraz książęcych
ubiorów i biżuterii (Monika Frankowska-Makała,
„ Cały strój był z pięknej kwiecistej złotej sztuki
4 Zachowało się jednak jego wyposażenie, zob. Barbara
MUNDT, Der Pommersche Kunstschrank des Augsbur-
ger Unternehmers Philipp Hainhofer fur den gelehrten
Herzog Philipp II. von Pommern, Miinchen 2009.
5 W chwili otwarcia wystawy towarzyszył jej kilkudzie-
sięciostronicowy, bogato ilustrowany informator, zob.
Monika FRANKOWSKA-MAKAŁA, Rafał MAKAŁA,
Złoty wiek Pomorza. Sztuka na dworze książąt pomor-
skich w XVI i XVII wieku, Szczecin 2011.
6 Portret księcia Franciszka I na marach (1577-1620), zob.
Złoty wiek Pomorza..., s. 160, kat. 10 (oprać. Claudia
KUNDE).
7 Juliusz A. CHROSCICKI, Pompa funebris. Z dziejów
kultury staropolskiej, Warszawa 1974, s. 125-141.

materiału... ” -ubiory i kłejnoty książąt pomorskich
ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie).
Wszystkie one w ujęciu krytycznym przedstawiają
dawny stan badań, skonfrontowany z najnowszymi
ustaleniami opartymi na wieloletnich szczegóło-
wych kwerendach oraz obszernie wykorzystanej li-
teraturze polskiej i obcej. Podobnie jak rozbudowa-
ne noty katalogowe, które znajdują się w drugiej
części katalogu, artykuły te prostują błędy i prze-
oczenia pojawiające się w dotychczasowych opra-
cowaniach zabytków. Nie udało się ich uniknąć rów-
nież w omawianym katalogu. Jednym z nich jest
określenie, konsekwentnie używane w stosunku do
pośmiertnych wizerunków książęcych, że zmarła
osoba spoczywa na marach6. Jak już analitycznie
przedstawił to Juliusz A. Chrościcki7, portrety tego
rodzaju przedstawiają zmarłych leżących na łożach
pogrzebowych lub „bed of state”, ale nie marach,
które są przecież rodzajem noszy. Na przykładzie
procedur przygotowania do pogrzebu, znanych z ar-
chiwaliów i druków okolicznościowych, zwłoki
władców Pomorza były wystawiane w specjalnie
przygotowanych do tego celu reprezentacyjnych sa-
lach rezydencji, gdzie hołd oddawał im dwór
i szlachta8. Tam zapewne po raz ostatni byli portre-
towani.
Jednym z najważniejszych zabytków malarskich
prezentowanych na wystawie jest właśnie pośmiertny
portret księcia Franciszka I (1577-1620) wypożyczo-
ny ze zbiorów katedry w Merseburgu. W nocie kata-
logowej wspomniano „tajemnicze” symbołum księ-
cia, które przez autorkę hasła - Claudię Kunde,
zostało określone jako trudne do odczytania. Przez
owe symbołum trzeba rozumieć osobistą dewizę
książęcą, gdzie sigła (G. F. E. VH. VA. R. VS. ||9 lub
G. F. E. V. H. | V. A. R. V. S. ||10), w których widzia-
no niegdyś sygnaturę malarza11, zostały rozwinięte
w druku pogrzebowym jako: Gottes Furcht, ein
voistdndiges Hertz: | Vbertrifft ałłen Reichtumb und
Schatzn. Owa bojaźń Boża (Gottes Furcht) - jeden
z darów Ducha Świętego, czyli pełna szacunku po-
8 Ulrich NEGEDANK-SEMLOW, Julius von BOHLEN-
BOHLENDORF, Die Personalien und Leichen-Proces-
sionen derHerzoge von Pommern und ihrer Angehórigen
aus den Jahren 1560 bis 1663, Halle 1869, s. 348.
9 W takim układzie umieszczone na odwrocie strony tytu-
łowej kazania pogrzebowego, zob. NEGEDANK-SEM-
LOW, BOHLEN-BOHLENDORF, op. cit., s. 325.
10 W takim układzie znalazły się na wieku sarkofagu księ-
cia po obu stronach jego herbu, zob. ibid., s. 349.
11 Barbara JANUSZKIEWICZ, „Nieznany portret Fran-
ciszka księcia szczecińskiego”, Materiały Zachodniopo-
morskie, 44, 1998, s. 348-349.
12 Przełożyć to można: Bojaźń Boża i rozwaga (w rozu-
mieniu doskonałości i mądrości - J. K.) serca: przewyższa