Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (75.2013)

596

In Memoriam

dzieje (1962), Interregnum (1975) i Polskość jako
sytuacja (2002) oraz przewodniki i album Galeria
Sztuki Polskiej XIX Wieku w Sukiennicach (1991,
2003).
*
Ze szczególną pasją Mieczysław Porębski zaj-
mował się badaniem źródeł awangardy i zjawiskiem
kulturowej transgresji w sztuce europejskiej. Kilka-
krotne pobyty stypendialne we Francji (1949 - sty-
pendium rządu francuskiego, studia w Ecole du
Louvre; 1960-1961 - stypendium Ecole pratique des
hautes etudes w Paryżu) zaowocowały rozprawą ha-
bilitacyjną Granica współczesności (1965, 1989),
oraz wielokrotnie wznawianą monografią Kubizm.
Wprowadzenie do sztuki XX wieku (1966, 1968,
1980, 1986) - klasyczną już pozycją obowiązkową
dla wszystkich zainteresowanych źródłami awangar-
dy i genezą sztuki współczesnej.
Dla badań tych kluczowe stały się zdefiniowane
na nowo w kontekście sztuki pojęcia: przełomu, gra-
nicy, transgresji, przekroczenia i inicjacji, mające
zasadniczy charakter dla przemian stylowych XX w.
W Granicy współczesności Porębski przedstawia
narodziny awangardy w szerokim kontekście wyda-
rzeń politycznych, zagadnień filozoficznych, litera-
tury, filmu, teatru. Mit założycielski kultury nowo-
czesnej okazuje się być wizją życia artystycznego
jako sceny, wielkiego spektaklu - gdzie liczy się nie
tylko sama sztuka, ale wszystko: także obyczajo-
wość, nastroje polityczne, moda i odnotowane
w prasie codziennej faits divers. „Twierdzę bowiem
- tłumaczy autor - że przy wszystkich funkcj ach, j a-
kie zdarzało się jej spełniać, sztuka w swej odnawia-
jącej się ciągle istocie jest inicjacją. [...] podejmuje
ona wciąż na nowo tę samą gniewną próbę wolno-
ści, która cechuje gatunek ludzki we wszystkich
momentach jego historii”16. Granica współczesno-
ści, zaskakująco odmienna od tradycyjnych form
pracy naukowej, pisana w formie bieżącej kroniki
wydarzeń - porównywana była do jednego z odła-
mów współczesnej powieści (czy antypowieści)17.
Mistrzowskie opanowanie polszczyzny niejed-
nokrotnie pozwalało zaliczyć książki i eseje Poręb-
skiego do literatury pięknej. Lubił językowe ekspe-

16 Mieczysław PORĘBSKI, Granica współczesności,
Warszawa 1965, s. 48.
17 Por. Ksawery PIWOCKI, „«Granica współczesności
Mieczysława Porębskiego”, [w:] id., Sztuka żywa..., s. 86;
też: Jerzy STAJUDA, O obrazach i innych takich, War-
szawa 2000, s. 217.
18 Krystyna SZKARADNIK, „Sylwa - summa - testa-
ment? O «Z. Po-wieści» Mieczysława Porębskiego”, Pod-
teksty 2012, nr 1-2, http://podteksty.amu.edu.pl [dostęp:
8 listopada 2013].
19 Katarzyna SZKARADNIK, „(Trzecia) wartość (logicz-

rymenty, potrafił bawić się formą literacką, traktując
ją jako swego rodzaju grę z czytelnikiem. Nie dziwi
więc, że w końcu sięgnął także po formę czysto be-
letrystyczną. Wydana w 1989 r. Z. Po-wieść - po-
wieść sylwiczna o budowie „szkatułkowej”, łącząca
różne odmiany i gatunki literackie, uznana za pierw-
szą polską powieść postmodernistyczną18, była de
facto intelektualną i duchową autobiografią autora.
Figura tytułowego Z (świadka dziejów, ale i alter
ego pisarza) przemierza w niej dzieje cywilizacji -
od epok starożytnych, po czasy futurystyczne - od-
radzając się w kolejnych wcieleniach i odsłaniając
„całe zaplecze intelektualne oraz biograficzne Pro-
fesora, wychowanka przedwojennego gimnazjum
klasycznego”19. Wewnętrzny dyskurs bohatera jest
w istocie poszukiwaniem sensu i obiektywnej praw-
dy o porządku świata, odbitej w zwierciadle historii.
„Tytuł Z. Powieść brzmi niczym «spowiedź» - cały
tekst sprawia wrażenie spowiedzi cywilizacji euro-
pejskiej, a zarazem jej summy, traktatu-kompen-
dium”20.
Szukając podobnych emocji, mechanizmów
i myśli - w różnych środowiskach i epokach - Po-
rębski dopatrywał się w historii kultury pewnej cy-
kliczności; znajdując w dawnych ideach analogie do
tego, co aktualne, budował figurę odwiecznego
ludzkiego losu. „Dramaturgia spraw ludzkich nie
ulega zmianom - mówił o Z. Po-wieści krytyk -
Wciąż tkwimy w kalejdoskopie kultów religijnych,
misteriów, zdrad i intryg pałacowych [...] masakr
i wojen grabieżczych, wzlotów mistycznych, darem-
nych wysiłków ocalenia dorobku kulturalnego [...]
Zmienia się kontekst, zmienia się otoczenie, ale za-
wsze wyłaniają się podobne struktury - takie, jakie
ludzkość potrafi wokół siebie wytworzyć: pałace,
akademie, dwory, świątynie, intrygi i napaści w ciem-
nych zaułkach, gnane przez pyliste i błotne drogi
sznury uchodźców, zasłane trupami pola bitew”21.
*
Wrodzona potrzeba porządkowania chaosu
form i znaczeń skłaniała Porębskiego do stałych
zainteresowań problematyką teoretyczną i metodo-
logiczną. Był analitykiem o wyjątkowej samoświa-
domości metodologicznej, jednym z pierwszych
na) mitu - wokół myśli Mieczysława Porębskiego”, Ma-
ska. Magazyn antropologiczno-społeczno-kulturalny,
2012, nr 14: http://www.maska.org.pl/wp-content/uplo-
ads/MASKAnrXIV.pdf [dostęp: 6 września 2013].
20 SZKARADNIK, „Sylwa - summa..
21 Jan GONDOWICZ, [wypowiedź w:] „Archiwa: Ocalo-
na Biblioteka prof. Porębskiego”, Dwutygodnik.com,
2011, nr 61, http://www.dwutygodnik.com/artykul/2445-
archiwa-ocalona-biblioteka-prof-porebskiego.html [do-
stęp: 8 listopada 2013].