DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Jurkowlaniec, Tadeusz: Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy ¬św. Anny w Malborku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0024
22
Tadeusz Jurkowlaniec
kobiety37 lub uleczenia niewiasty i wskrzeszenia młodzieńca) zamyka na tympanonie
cykl historii znalezienia Krzyża.
W centrum kompozycji figuruje jej najmniejsza scena (il. 7-10; pl. 1-2 na s. 64-65):
9) młody, jasnowłosy mężczyzna siedzi na koronie drzewa o czerwonych liściach. Temu
wyobrażeniu, niebywałemu w ikonografii legend Krzyża Świętego, poświęciłem już
krótki tekst38. Dla porządku powtórzę: „chłopca na drzewie" nie da się odnieść wprost
do opisów i przedstawień działalności ani św. Heleny w Jerozolimie, ani zachowań
Chozroesa, władcy Persji, i czynów cesarza Herakliusza.
Wydarzenia, które następowały od roku 628, w związku z odzyskaniem relikwii Krzyża,
zrabowanych przez Persów z Jerozolimy w 614 r., są ukazane w dwóch odsłonach (il. 7-10,
pl. 2 na s. 65):
10-12) Pierwsza to spotkanie Herakliusza z Chozroesem. Zgodnie z tekstem m.in. Złotej
Legendy tronujący władca Persji, mieniący się bluźnierczo Bogiem Ojcem, prawicą
podtrzymuje Krzyż (symbol Syna) ustawiony przy tronie, a lewą rękę, dziś pozbawioną
dłoni, skierował w stronę odpowiednika gołębicy Ducha Świętego - koguta, usadowio-
nego na krawędzi siedziska39. Dalej, ku prawej, stoją: cesarz w koronie i w złocistej (?)
zbroi łuskowej między dwoma mężczyznami w hełmach oraz dwa konie. Rycerz przy
tronie prawdopodobnie skierował obnażony miecz (wyłamany wraz z przedramie-
niem40) ku głowie Chozroesa. Herakliusz gestem wyciągniętej lewej ręki zdaje się po-
wstrzymywać zbrojnego w szłomie przed działaniem, a drugą dobywa miecz (brak
dolnej części pochwy). Natomiast mężczyzna w kapalinie dogląda koni. Jeden z wierz-
chowców - ukazany na pierwszym planie siwek w rzędzie41 - stoi bokiem, zwrócony
37 Na płaskorzeźbie płeć osoby siedzącej ciężko rozeznać na podstawie fizjonomii lub cech anatomicznych korpusu, ale
nakrycie głowy wygląda raczej jak zrolowany kraniec całunu niż jak chusta noszona przez kobiety.
38 Tadeusz JURKOWLANIEC, „Chłopiec na drzewie. Z badań nad portalami kaplicy św. Anny na Zamku Wysokim
w Malborku", [w:] Claritas et consonantia. Funkcje, formy i znaczenia w sztuce średniowiecza. Księga poświęcona pamię-
ci prof. Kingi Szczepkowskiej-Naliwajek w dziesiątą rocznicę śmierci, red. Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz
RACZKOWSKI, Marek WALCZAK, Toruń-Warszawa 2017 [w druku]. Zob. niżej s. 29 i przyp. 85.
39 „[...] crucem a dextris suis pro filio suo fixerat, a sinistris autem gallum aureum pro Spiritu sancto posuerat, in medio
ipso throno sedens se ut Deum Patrem coli iusserat." - HONORIUS AUGUSTODUNENSIS, Speculum Ecclesiae, (PL
jak przyp. 29, t. 172), szp. 1005. Wg Złotej Legendy: „[...] Filio igitur suo regno tradito in tali fano profanus residet et
juxta se crucem domini collocans appellari ab omnibus se Deum jubet et, sicut legitur in libro de mitrali officio, ipse
Cosdroe in throno residens tanquam pater lignum crucis sibi a dextris imposuit loco filii et gallum a sinistris loco spiritus
sancti, se vero jussit patrem nominari. [...]" - Jacobi a Voragine Legenda Aurea jak przyp. 14, s. 606; za m.in.: SICAR-
DEM z CREMONY, Mitrale sive de Officiis ecclesiasticis summa Lib. IX, cap. XLIV, (PL jak przyp. 29, t. 213), szp. 421-
422; zob. też niżej s. 27 i przyp. 74-75. Na temat symboliki koguta zob. m.in.: Johannes HAMBROER, „Der Hahn als
Lowenschreck im Mittelalter", Zeitschrift fur Religions- und Geistesgeschichte 18, 1966, nr 3, s. 237-254; P[eter] GER-
LACH, „Hahn", [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie (cyt. dalej LCI), hg. Engelbert KIRSCHBAUM, Rom, Fre-
iburg, Basel, Wien [1990], Bd. 2., szp. 206-210; Lorrayne Y[ates] BAIRD, „Priapus Gallinaceus. The Role of the Cock in
Fertility and Eroticism in Classical Antiquity and the Middle Ages", Studies in iconography 7/8, 1981/82, s. 81-111.
40 Przed 1799 r. Ubytki zrekonstruowano w 1821, a efekt tych prac usunięto w 1883 r. - JURKOWLANIEC, „Ze
studiów" jak przyp. 5, s. 46, 67-68. W tradycji ikonograficznej śmierci Chozroesa cios mieczem zadawał Herakliusz -
zob. np. BRENSKE, Der Hl. Kreuz-Zyklus jak przyp. 15, s 58, 92-94. Taki wariant sceny zgładzenia Chozroesa wyko-
rzystano do zobrazowania wykładu historycznego w komentarzu Aleksandra do Apokalipsy, z odniesieniem do słów:
„Kto mieczem zabija, ma być mieczem zabity" (Ap 13, 10) - zob. np.: Teresa MROCZKO, „Geneza ikonografii Apoka-
lipsy wrocławskiej", Rocznik Historii Sztuki 7, 1969, s. 92; fot. - ALEXANDER BREMENSIS, [Commentarius in
Apocalypsim], Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, I Q 19, fol. 64v - <http://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docme-
tadata?id=72& from=pubstats>; ALEXANDER MINORYTA, Expositio in Apocalypsim, Cambridge University Libra-
ry, MS. Mm. 5.31, fol. 80v. - <http://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-MM-00005-00031/164>. Stan zachowania opisanego
fragmentu tympanonu utrudnia interpretację sceny.
41 Trudno zinterpretować ślad ubytku (nieregularny zarys między puśliskiem a lewą nogą bieguna) w grę może wchodzić
Tadeusz Jurkowlaniec
kobiety37 lub uleczenia niewiasty i wskrzeszenia młodzieńca) zamyka na tympanonie
cykl historii znalezienia Krzyża.
W centrum kompozycji figuruje jej najmniejsza scena (il. 7-10; pl. 1-2 na s. 64-65):
9) młody, jasnowłosy mężczyzna siedzi na koronie drzewa o czerwonych liściach. Temu
wyobrażeniu, niebywałemu w ikonografii legend Krzyża Świętego, poświęciłem już
krótki tekst38. Dla porządku powtórzę: „chłopca na drzewie" nie da się odnieść wprost
do opisów i przedstawień działalności ani św. Heleny w Jerozolimie, ani zachowań
Chozroesa, władcy Persji, i czynów cesarza Herakliusza.
Wydarzenia, które następowały od roku 628, w związku z odzyskaniem relikwii Krzyża,
zrabowanych przez Persów z Jerozolimy w 614 r., są ukazane w dwóch odsłonach (il. 7-10,
pl. 2 na s. 65):
10-12) Pierwsza to spotkanie Herakliusza z Chozroesem. Zgodnie z tekstem m.in. Złotej
Legendy tronujący władca Persji, mieniący się bluźnierczo Bogiem Ojcem, prawicą
podtrzymuje Krzyż (symbol Syna) ustawiony przy tronie, a lewą rękę, dziś pozbawioną
dłoni, skierował w stronę odpowiednika gołębicy Ducha Świętego - koguta, usadowio-
nego na krawędzi siedziska39. Dalej, ku prawej, stoją: cesarz w koronie i w złocistej (?)
zbroi łuskowej między dwoma mężczyznami w hełmach oraz dwa konie. Rycerz przy
tronie prawdopodobnie skierował obnażony miecz (wyłamany wraz z przedramie-
niem40) ku głowie Chozroesa. Herakliusz gestem wyciągniętej lewej ręki zdaje się po-
wstrzymywać zbrojnego w szłomie przed działaniem, a drugą dobywa miecz (brak
dolnej części pochwy). Natomiast mężczyzna w kapalinie dogląda koni. Jeden z wierz-
chowców - ukazany na pierwszym planie siwek w rzędzie41 - stoi bokiem, zwrócony
37 Na płaskorzeźbie płeć osoby siedzącej ciężko rozeznać na podstawie fizjonomii lub cech anatomicznych korpusu, ale
nakrycie głowy wygląda raczej jak zrolowany kraniec całunu niż jak chusta noszona przez kobiety.
38 Tadeusz JURKOWLANIEC, „Chłopiec na drzewie. Z badań nad portalami kaplicy św. Anny na Zamku Wysokim
w Malborku", [w:] Claritas et consonantia. Funkcje, formy i znaczenia w sztuce średniowiecza. Księga poświęcona pamię-
ci prof. Kingi Szczepkowskiej-Naliwajek w dziesiątą rocznicę śmierci, red. Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz
RACZKOWSKI, Marek WALCZAK, Toruń-Warszawa 2017 [w druku]. Zob. niżej s. 29 i przyp. 85.
39 „[...] crucem a dextris suis pro filio suo fixerat, a sinistris autem gallum aureum pro Spiritu sancto posuerat, in medio
ipso throno sedens se ut Deum Patrem coli iusserat." - HONORIUS AUGUSTODUNENSIS, Speculum Ecclesiae, (PL
jak przyp. 29, t. 172), szp. 1005. Wg Złotej Legendy: „[...] Filio igitur suo regno tradito in tali fano profanus residet et
juxta se crucem domini collocans appellari ab omnibus se Deum jubet et, sicut legitur in libro de mitrali officio, ipse
Cosdroe in throno residens tanquam pater lignum crucis sibi a dextris imposuit loco filii et gallum a sinistris loco spiritus
sancti, se vero jussit patrem nominari. [...]" - Jacobi a Voragine Legenda Aurea jak przyp. 14, s. 606; za m.in.: SICAR-
DEM z CREMONY, Mitrale sive de Officiis ecclesiasticis summa Lib. IX, cap. XLIV, (PL jak przyp. 29, t. 213), szp. 421-
422; zob. też niżej s. 27 i przyp. 74-75. Na temat symboliki koguta zob. m.in.: Johannes HAMBROER, „Der Hahn als
Lowenschreck im Mittelalter", Zeitschrift fur Religions- und Geistesgeschichte 18, 1966, nr 3, s. 237-254; P[eter] GER-
LACH, „Hahn", [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie (cyt. dalej LCI), hg. Engelbert KIRSCHBAUM, Rom, Fre-
iburg, Basel, Wien [1990], Bd. 2., szp. 206-210; Lorrayne Y[ates] BAIRD, „Priapus Gallinaceus. The Role of the Cock in
Fertility and Eroticism in Classical Antiquity and the Middle Ages", Studies in iconography 7/8, 1981/82, s. 81-111.
40 Przed 1799 r. Ubytki zrekonstruowano w 1821, a efekt tych prac usunięto w 1883 r. - JURKOWLANIEC, „Ze
studiów" jak przyp. 5, s. 46, 67-68. W tradycji ikonograficznej śmierci Chozroesa cios mieczem zadawał Herakliusz -
zob. np. BRENSKE, Der Hl. Kreuz-Zyklus jak przyp. 15, s 58, 92-94. Taki wariant sceny zgładzenia Chozroesa wyko-
rzystano do zobrazowania wykładu historycznego w komentarzu Aleksandra do Apokalipsy, z odniesieniem do słów:
„Kto mieczem zabija, ma być mieczem zabity" (Ap 13, 10) - zob. np.: Teresa MROCZKO, „Geneza ikonografii Apoka-
lipsy wrocławskiej", Rocznik Historii Sztuki 7, 1969, s. 92; fot. - ALEXANDER BREMENSIS, [Commentarius in
Apocalypsim], Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, I Q 19, fol. 64v - <http://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docme-
tadata?id=72& from=pubstats>; ALEXANDER MINORYTA, Expositio in Apocalypsim, Cambridge University Libra-
ry, MS. Mm. 5.31, fol. 80v. - <http://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-MM-00005-00031/164>. Stan zachowania opisanego
fragmentu tympanonu utrudnia interpretację sceny.
41 Trudno zinterpretować ślad ubytku (nieregularny zarys między puśliskiem a lewą nogą bieguna) w grę może wchodzić