DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Jurkowlaniec, Tadeusz: Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy ¬św. Anny w Malborku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0035
Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy św. Anny w Malborku
33
Adam, pierwszy człowiek, ukształtowany na podobieństwo Boga w Hebronie, [...] umarł
w Jerozolimie. Pochowany na Kalwarii, gdzie spoczywał przez jakiś czas. Następnie prze-
niesiony do Hebronu, wrócił do ziemi, z której powstał99.
Należy przypomnieć, że jedna z fundamentalnych prawd chrześcijaństwa - odkupienie
grzechu Adama przez ofiarniczą śmierć Syna Bożego (1 Kor 15, 21-22; Rz 5, 12-21) -jest
osnową Legendy o Secie"% która stanowi - wraz z innymi rozdziałami dziejów drzewa
Krzyża przed Ukrzyżowaniem - pierwszą część obszernego wprowadzenia do opisu do-
konań św. Heleny w Jerozolimie101.
Kim jest mężczyzna podpierający blok rumowiska nad wnęką? Strój klęczącego (prze-
wiązana w pasie obszerna tunika oraz kaptur), dzięki ujawnieniu pierwotnej, ciemnobrą-
zowej barwy102 oraz cechom kapuzy (niezbyt długi ogon, zaoblony na końcu), kojarzy się
z habitem franciszkańskim103. Potwierdzeniem trafności tego pierwszego wrażenia były-
by rodzaj okrycia stóp i zwłaszcza - tonsura. Mała skala przedstawienia i obecny stopień
rozpoznania pierwotnej polichromii nie pozwalają wypowiedzieć się na temat obuwia
zakonnika. Natomiast nieosłonięty kapturem fragment wierzchołka jego głowy jest
wprawdzie słabo czytelny, ale włosy - przerzedzone lub częściowo wystrzyżone z przodu
- są tak wysoko wygolone nad uchem, że tworzą charakterystyczną dla duchownych fry-
zurę, symbolizującą koronę cierniową104. Sądzę zatem, że na lewym, zachodnim krańcu
dolnej strefy tympanonu figuruje minoryta, który usilnie powstrzymuje niszczenie Golgo-
ty i ochrania Grób Adama, znajdujący się poniżej rumowiska. Wypada dodać, że średnio-
wieczne wyobrażenia dźwigania lub podpierania oznaczają służbę dobrowolną105.
Mainz [2009], il. 1. Donauschinger Psalter, Stuttgart, Wiirtembergische Landesbibliothek, Furstenberg Ms. 309 (=
Psalterium Feriatum, Cod. Don. 309, Hildesheim?, po 1235-http://digital.wlb-stuttgart.de/sammlungen/sammlungsli-
ste/werksansicht/?id=6&tx dlf%5Bid%5D=3322&tx dlf%5Bpage%5D=93), fol. 45r; il. 2. Ordo ad consecrationem
crismatis, dawniej Domgymnasium Magdeburg, nr 152 (zaginiony).
99 „Adam primus homo ad imaginem Dei in Hebron formatus, [...] in Jerusalem obiit. In loco Calvariae sepultus aliqu-
amdiu requievit. Deinde in Hebron translatus in terram, de qua sumptus est, rediit." - HONORIUS AUGUSTODU-
NENSIS, De imagine Mundi libri tres, (PL jak przyp. 29, t. 172), szp. 166. Zob. też: Anthony HILHORST, „Ager
Damascenus. Views on the Place of Adam's Creation", Warszawskie Studia Teologiczne 20/2, 2007, s. 131-144.
100 Np.: Esther Casier QUINN, The Quest of Seth for the Oil of Life, Chicago 1962; Tadeusz DOBRZENIECKI, „Legen-
da o Secie i Drzewie Życia w sztuce średniowiecznej", Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie 10, 1966, s. 167-
171. Zob. też: JURKOWLANIEC, „Chłopiec na drzewie" jak przyp. 38.
101 „Inventio sanctae crucis dicitur, quia tali die sancta crux inventa fuisse refertur. Nam et antea fuit inventa a Seth, filio
Adam, in terrestri paradiso, sicut infra narratur, a Salomone in Libano, a regina Saba in Salomonis templo, a Judaeis in aqua
piscinae, hodie ab Helena in morte [! monte - TJ] Calvariae." - Jacobi a Voragine Legenda Aurea jak przyp. 14, s. 303.
102 Zob. niżej - POKSIŃSKA, „Gotycka polichromia" jak przyp. 11, pl. 1-2; Tabela 1 - próbka k, 54 [5-6].
103 Wolfgang AUGUSTYN, „Franziskaner, Franziskanerinnen. III. Tracht, A. Mannerorden, 1. Anfange", [w:] Real-
lexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, Bd. 10 (2006/2009), szp. 481-482; RDK Labor <http://www.rdklabor.de/wZ?
oldid=95469> [25. 10. 2016]. Zob. też: Peter von MOOS, „Das mittelalterliche Kleid als Identitatssymbol und Identifi-
kationsmittel Unverwechselbarkeit", [w:] Unverwechselbarkeit. Persónliche Identitdt und Identifikation in der vormo-
dernen Gesellschaft, Hg. Peter von MOOS, Koln 2004 (Norm und Struktur. Studien zum sozialen Wandel in Mittelalter
und Fruher Neuzeit, 23), s. 124-126.
104 Czesław KRAKOWIAK, „Tonsura", [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 19, Lublin 2013, szp. 891. Por. np. - A[nja]
R[IED], „Kopf eines Minoritenmónchs, Regensburg, um 1340; (Grun-) Sandstein oder Kalkstein, 30x24,5x19,5 cm,
Umfang 55 cm. Historisches Museum Regensburg (K 1933/102)", [w:] Ludwig der Bayer. Wir sind Kaiser! Katalog zur
Bayerischen Landesausstellung 2014, Regensburg, Minoritenkirche - St. Ulrich am Dom - Domkreuzgang. 16. Mai bis
2. November 2014, Hg. Peter WOLF, Evamaria BROCKHOFF, Elisabeth HANDLE-SCHUBERT, Andreas Th[omas]
JELL, Barbara SIX, [Regensburg 2014], s. 169, nr 3.15. Na temat wysokiego podcięcia włosów zob. np.: Tomasz
JUREK, „Fryzura narodowa średniowiecznych Polaków", [w:] Scriptura custos memoriae. Prace historyczne, red.
Danuta ZYDOREK, Poznań 2001 (Publikacje Instytutu Historii UAM, 44), s. 634-651.
105 Stefan SCHWEITZER, ,Exemplum servitutis? Zum Nachleben des antiken Atlasmotiv und zur Genese architektonischer
33
Adam, pierwszy człowiek, ukształtowany na podobieństwo Boga w Hebronie, [...] umarł
w Jerozolimie. Pochowany na Kalwarii, gdzie spoczywał przez jakiś czas. Następnie prze-
niesiony do Hebronu, wrócił do ziemi, z której powstał99.
Należy przypomnieć, że jedna z fundamentalnych prawd chrześcijaństwa - odkupienie
grzechu Adama przez ofiarniczą śmierć Syna Bożego (1 Kor 15, 21-22; Rz 5, 12-21) -jest
osnową Legendy o Secie"% która stanowi - wraz z innymi rozdziałami dziejów drzewa
Krzyża przed Ukrzyżowaniem - pierwszą część obszernego wprowadzenia do opisu do-
konań św. Heleny w Jerozolimie101.
Kim jest mężczyzna podpierający blok rumowiska nad wnęką? Strój klęczącego (prze-
wiązana w pasie obszerna tunika oraz kaptur), dzięki ujawnieniu pierwotnej, ciemnobrą-
zowej barwy102 oraz cechom kapuzy (niezbyt długi ogon, zaoblony na końcu), kojarzy się
z habitem franciszkańskim103. Potwierdzeniem trafności tego pierwszego wrażenia były-
by rodzaj okrycia stóp i zwłaszcza - tonsura. Mała skala przedstawienia i obecny stopień
rozpoznania pierwotnej polichromii nie pozwalają wypowiedzieć się na temat obuwia
zakonnika. Natomiast nieosłonięty kapturem fragment wierzchołka jego głowy jest
wprawdzie słabo czytelny, ale włosy - przerzedzone lub częściowo wystrzyżone z przodu
- są tak wysoko wygolone nad uchem, że tworzą charakterystyczną dla duchownych fry-
zurę, symbolizującą koronę cierniową104. Sądzę zatem, że na lewym, zachodnim krańcu
dolnej strefy tympanonu figuruje minoryta, który usilnie powstrzymuje niszczenie Golgo-
ty i ochrania Grób Adama, znajdujący się poniżej rumowiska. Wypada dodać, że średnio-
wieczne wyobrażenia dźwigania lub podpierania oznaczają służbę dobrowolną105.
Mainz [2009], il. 1. Donauschinger Psalter, Stuttgart, Wiirtembergische Landesbibliothek, Furstenberg Ms. 309 (=
Psalterium Feriatum, Cod. Don. 309, Hildesheim?, po 1235-http://digital.wlb-stuttgart.de/sammlungen/sammlungsli-
ste/werksansicht/?id=6&tx dlf%5Bid%5D=3322&tx dlf%5Bpage%5D=93), fol. 45r; il. 2. Ordo ad consecrationem
crismatis, dawniej Domgymnasium Magdeburg, nr 152 (zaginiony).
99 „Adam primus homo ad imaginem Dei in Hebron formatus, [...] in Jerusalem obiit. In loco Calvariae sepultus aliqu-
amdiu requievit. Deinde in Hebron translatus in terram, de qua sumptus est, rediit." - HONORIUS AUGUSTODU-
NENSIS, De imagine Mundi libri tres, (PL jak przyp. 29, t. 172), szp. 166. Zob. też: Anthony HILHORST, „Ager
Damascenus. Views on the Place of Adam's Creation", Warszawskie Studia Teologiczne 20/2, 2007, s. 131-144.
100 Np.: Esther Casier QUINN, The Quest of Seth for the Oil of Life, Chicago 1962; Tadeusz DOBRZENIECKI, „Legen-
da o Secie i Drzewie Życia w sztuce średniowiecznej", Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie 10, 1966, s. 167-
171. Zob. też: JURKOWLANIEC, „Chłopiec na drzewie" jak przyp. 38.
101 „Inventio sanctae crucis dicitur, quia tali die sancta crux inventa fuisse refertur. Nam et antea fuit inventa a Seth, filio
Adam, in terrestri paradiso, sicut infra narratur, a Salomone in Libano, a regina Saba in Salomonis templo, a Judaeis in aqua
piscinae, hodie ab Helena in morte [! monte - TJ] Calvariae." - Jacobi a Voragine Legenda Aurea jak przyp. 14, s. 303.
102 Zob. niżej - POKSIŃSKA, „Gotycka polichromia" jak przyp. 11, pl. 1-2; Tabela 1 - próbka k, 54 [5-6].
103 Wolfgang AUGUSTYN, „Franziskaner, Franziskanerinnen. III. Tracht, A. Mannerorden, 1. Anfange", [w:] Real-
lexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, Bd. 10 (2006/2009), szp. 481-482; RDK Labor <http://www.rdklabor.de/wZ?
oldid=95469> [25. 10. 2016]. Zob. też: Peter von MOOS, „Das mittelalterliche Kleid als Identitatssymbol und Identifi-
kationsmittel Unverwechselbarkeit", [w:] Unverwechselbarkeit. Persónliche Identitdt und Identifikation in der vormo-
dernen Gesellschaft, Hg. Peter von MOOS, Koln 2004 (Norm und Struktur. Studien zum sozialen Wandel in Mittelalter
und Fruher Neuzeit, 23), s. 124-126.
104 Czesław KRAKOWIAK, „Tonsura", [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 19, Lublin 2013, szp. 891. Por. np. - A[nja]
R[IED], „Kopf eines Minoritenmónchs, Regensburg, um 1340; (Grun-) Sandstein oder Kalkstein, 30x24,5x19,5 cm,
Umfang 55 cm. Historisches Museum Regensburg (K 1933/102)", [w:] Ludwig der Bayer. Wir sind Kaiser! Katalog zur
Bayerischen Landesausstellung 2014, Regensburg, Minoritenkirche - St. Ulrich am Dom - Domkreuzgang. 16. Mai bis
2. November 2014, Hg. Peter WOLF, Evamaria BROCKHOFF, Elisabeth HANDLE-SCHUBERT, Andreas Th[omas]
JELL, Barbara SIX, [Regensburg 2014], s. 169, nr 3.15. Na temat wysokiego podcięcia włosów zob. np.: Tomasz
JUREK, „Fryzura narodowa średniowiecznych Polaków", [w:] Scriptura custos memoriae. Prace historyczne, red.
Danuta ZYDOREK, Poznań 2001 (Publikacje Instytutu Historii UAM, 44), s. 634-651.
105 Stefan SCHWEITZER, ,Exemplum servitutis? Zum Nachleben des antiken Atlasmotiv und zur Genese architektonischer