DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Jurkowlaniec, Tadeusz: Historie Krzyża Świętego na portalu kaplicy ¬św. Anny w Malborku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0036
34
Tadeusz Jurkowlaniec
Trudno tu szczegółowo rozważać scenę malborską w kontekście chyba wciąż zbyt sła-
bo rozpoznanych przedstawień, w których osobę lub rzecz współczesną powstaniu dzieła
włączono do narracji „historycznej"106. W momencie wykonywania tympanonu od 125 lat
przymusowe elementy ubiorów obowiązywały innowierców mieszkających wśród katoli-
ków107 i dlatego charakterystyczne kapelusze Żydów w scenie przepytywania ich przez ce-
sarzową Helenę, na prawym (wschodnim) skraju płaskorzeźby [1, il. 7-10], należy traktować
jako przykład aktualizacji strojów uczestników zdarzeń rozgrywających się w IV w. Jeżeli
klęczący na drugim krańcu dolnej strefy [6, il. 10, 12-15; pl. 2 na s. 65] jest wyobrażeniem
franciszkanina, to trzeba go naturalnie wiązać z sytuacją panującą w Jerozolimie 900,
a nawet 1000 lat później - w okresie od około 1210 r., czyli początku dziejów zakonu
założonego przez Biedaczynę z Asyżu (1181/1182 - 1226), do roku około 1340, gdy fina-
lizowano budowę malborskiej kaplicy św. Anny. Mendykanci podejmowali próby misji
w zdominowanej przez innowierców Ziemi Świętej jeszcze przed ostateczną utratą Jero-
zolimy (1244), ale po upadku Akki (1291), w trudnych dla chrześcijan czasach rządów
mameluków, przełom w działalności zakonów żebraczych w Lewancie nastąpił dopiero
w latach 1323-1333, gdy Bracia Mniejsi, jako jedyni spośród łacinników, zyskali przywi-
leje stałej obecności w Świętym Mieście i sprawowania liturgii w Bazylice Grobu Chry-
stusa108. Klemens VI (1342-1352) wydał w Awinionie 21 listopada 1342 r. bulle Gratias
Stutzfiguren im Mittelalter", [w:] Bilder der Macht in Mittelalter and Neuzeit Byzanz - Okzident - Rutland. Internatio-
nal conference proceedings, held in Gottingen, Germany Oct. 21-22, 2002, and in Moscow, Russia Oct. 6-7, 2003, hg.
Otto Gerhard OEXLE, Michail A[natolewicz] BOJCOV, Gottingen 2007, s. 159. Zob. też: Karl CLAUSBERG, „Her-
kules-Metamorphosen. Glanz und Elend der Atlanten im Mittelalter", [w:] Herakles. Herkules. Metamorphosen des
Heros in ihrer medialen Vielfalt, hg. Ralph KRAY, Stephan OETTERMANN, Basel, Frankfurt am Main 1994, s. 47-72.
106 Przywołam trzy różne przykłady z XV w.: 1) Krzyż relikwiarzowy z zielonym smokiem u podstawy (dzieło złotnicze
zapewne wymienione w inwentarzu skarbca księcia de Berry) na miniaturze Adoracja Krzyża Świętego w Tres Riches
Heures du Duc de Berry, Chantilly, Musee Conde, MS 65, fol. 193r - zob. m.in.: P[aul] DURRIEU, [Komunikat]
Bulletin de la Societe nationale des antiquaires de France 1902, s. 355-356; Millard MEISS, with the assistance of
Sharon OFF DUNLAP SMITH and Elizabeth HOME BEATSON, The Limbourgs and their contemporaries, London
[1974] (French Painting in the time of Jean de Berry. The Franklin Jaspers Walls Lectures), s. 217-218; dr. Jerzemu
Domasłowskiemu dziękuję za ułatwienia w korzystaniu z tej publikacji; 2) Para fundatorów obserwujących z podwórka
przez otwarte drzwi Zwiastowanie rozgrywające się w izbie mieszczańskiego domu; Tryptyk Merode (Warsztat Roberta
Campin, ok. 1427-1432. Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art, The Cloisters Collection, 1956) - np.: ZIEMBA,
Sztuka jak przyp. 16, s. 285 i przyp. 343; 3) Wizerunki abp. Zbigniewa Oleśnickiego (zm. 1493), Filipa Kallimacha (zm.
1496) i Jana Heydecke-Miricy (zm. 1512) na kwaterze Dwunastoletni Jezus w świątyni krakowskiego Ołtarza Mariac-
kiego (1477-1489) Wita Stwosza - np.: Tadeusz DOBRZENIECKI, „Średniowieczny portret w sakralnej sztuce pol-
skiej", Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie 13.1, 1969, s. 144 i przyp. 220. Analogiczna sytuacja zachodzi
w przypadku sceny, na której przedstawiono wydarzenia rozgrywające się w różnych miejscach, lecz w tym samym
czasie - Giotto, Wizje brata Agostino i bp. Guido, Kaplica Bardich, Santa Croce, Florencja, po 1317. - Zob. np.: Henry
THODE, Franz von Assisi und die Anfdnge der Kunst der Renaissance in Italien, Berlin 19042, s. 154-155; LAVIN, The
Place jak przyp. 16, s. 53.
107 Zob. wyżej s. 15 i przyp. 20.
108 Dzięki staraniom zapoczątkowanym przez Jakuba II, króla Sycylii i Aragonii (zm. 1327), a sfinalizowanym przez
Roberta I Mądrego, króla Neapolu (1309-1342), i jego drugą żonę Sanczę z Majorki (zm. 1345). -Zob. m.in.: Leonhard
LEMMENS, Die Franziskaner im Hl. Lande. 1. Teil Die Franziskaner auf dem Sion (1336-1551), Munster in Westf.
1919, s. 40-44; Woj ciech MRUK, Pielgrzymowanie do Ziemi Świętej w drugiej połowie XIV wieku, Kraków 2001, s. 11-
24; Noel MUSCAT, History of the Franciscan Movement, vol. 1 From the Beginnings of the Order to the Year 1517,
Jerusalem 2008, s. 95-97; Mieczysław PACZKOWSKI, „Powstanie i początek Kustodii Ziemi Świętej", Scriptura Sa-
cra. Studia Biblijne Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego 13-14, 2009-2010, s. 71-94; Marek Lidian
STRZEDUŁA, „Obecność franciszkanów przy Bożym Grobie na tle przemian historyczno-politycznych oraz prawa
własności", Scriptura Sacra jw., s. 157-170; Beatrice SALETTI, Ifrancescani in Terrasanta (1291-1517), Padova 2016
(Storie e linguaggi, 17), s. 39-87; Xavier John SEUBERT, ,Franciscans in Jerusalem: The Early History", [w:] Jerusalem
Tadeusz Jurkowlaniec
Trudno tu szczegółowo rozważać scenę malborską w kontekście chyba wciąż zbyt sła-
bo rozpoznanych przedstawień, w których osobę lub rzecz współczesną powstaniu dzieła
włączono do narracji „historycznej"106. W momencie wykonywania tympanonu od 125 lat
przymusowe elementy ubiorów obowiązywały innowierców mieszkających wśród katoli-
ków107 i dlatego charakterystyczne kapelusze Żydów w scenie przepytywania ich przez ce-
sarzową Helenę, na prawym (wschodnim) skraju płaskorzeźby [1, il. 7-10], należy traktować
jako przykład aktualizacji strojów uczestników zdarzeń rozgrywających się w IV w. Jeżeli
klęczący na drugim krańcu dolnej strefy [6, il. 10, 12-15; pl. 2 na s. 65] jest wyobrażeniem
franciszkanina, to trzeba go naturalnie wiązać z sytuacją panującą w Jerozolimie 900,
a nawet 1000 lat później - w okresie od około 1210 r., czyli początku dziejów zakonu
założonego przez Biedaczynę z Asyżu (1181/1182 - 1226), do roku około 1340, gdy fina-
lizowano budowę malborskiej kaplicy św. Anny. Mendykanci podejmowali próby misji
w zdominowanej przez innowierców Ziemi Świętej jeszcze przed ostateczną utratą Jero-
zolimy (1244), ale po upadku Akki (1291), w trudnych dla chrześcijan czasach rządów
mameluków, przełom w działalności zakonów żebraczych w Lewancie nastąpił dopiero
w latach 1323-1333, gdy Bracia Mniejsi, jako jedyni spośród łacinników, zyskali przywi-
leje stałej obecności w Świętym Mieście i sprawowania liturgii w Bazylice Grobu Chry-
stusa108. Klemens VI (1342-1352) wydał w Awinionie 21 listopada 1342 r. bulle Gratias
Stutzfiguren im Mittelalter", [w:] Bilder der Macht in Mittelalter and Neuzeit Byzanz - Okzident - Rutland. Internatio-
nal conference proceedings, held in Gottingen, Germany Oct. 21-22, 2002, and in Moscow, Russia Oct. 6-7, 2003, hg.
Otto Gerhard OEXLE, Michail A[natolewicz] BOJCOV, Gottingen 2007, s. 159. Zob. też: Karl CLAUSBERG, „Her-
kules-Metamorphosen. Glanz und Elend der Atlanten im Mittelalter", [w:] Herakles. Herkules. Metamorphosen des
Heros in ihrer medialen Vielfalt, hg. Ralph KRAY, Stephan OETTERMANN, Basel, Frankfurt am Main 1994, s. 47-72.
106 Przywołam trzy różne przykłady z XV w.: 1) Krzyż relikwiarzowy z zielonym smokiem u podstawy (dzieło złotnicze
zapewne wymienione w inwentarzu skarbca księcia de Berry) na miniaturze Adoracja Krzyża Świętego w Tres Riches
Heures du Duc de Berry, Chantilly, Musee Conde, MS 65, fol. 193r - zob. m.in.: P[aul] DURRIEU, [Komunikat]
Bulletin de la Societe nationale des antiquaires de France 1902, s. 355-356; Millard MEISS, with the assistance of
Sharon OFF DUNLAP SMITH and Elizabeth HOME BEATSON, The Limbourgs and their contemporaries, London
[1974] (French Painting in the time of Jean de Berry. The Franklin Jaspers Walls Lectures), s. 217-218; dr. Jerzemu
Domasłowskiemu dziękuję za ułatwienia w korzystaniu z tej publikacji; 2) Para fundatorów obserwujących z podwórka
przez otwarte drzwi Zwiastowanie rozgrywające się w izbie mieszczańskiego domu; Tryptyk Merode (Warsztat Roberta
Campin, ok. 1427-1432. Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art, The Cloisters Collection, 1956) - np.: ZIEMBA,
Sztuka jak przyp. 16, s. 285 i przyp. 343; 3) Wizerunki abp. Zbigniewa Oleśnickiego (zm. 1493), Filipa Kallimacha (zm.
1496) i Jana Heydecke-Miricy (zm. 1512) na kwaterze Dwunastoletni Jezus w świątyni krakowskiego Ołtarza Mariac-
kiego (1477-1489) Wita Stwosza - np.: Tadeusz DOBRZENIECKI, „Średniowieczny portret w sakralnej sztuce pol-
skiej", Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie 13.1, 1969, s. 144 i przyp. 220. Analogiczna sytuacja zachodzi
w przypadku sceny, na której przedstawiono wydarzenia rozgrywające się w różnych miejscach, lecz w tym samym
czasie - Giotto, Wizje brata Agostino i bp. Guido, Kaplica Bardich, Santa Croce, Florencja, po 1317. - Zob. np.: Henry
THODE, Franz von Assisi und die Anfdnge der Kunst der Renaissance in Italien, Berlin 19042, s. 154-155; LAVIN, The
Place jak przyp. 16, s. 53.
107 Zob. wyżej s. 15 i przyp. 20.
108 Dzięki staraniom zapoczątkowanym przez Jakuba II, króla Sycylii i Aragonii (zm. 1327), a sfinalizowanym przez
Roberta I Mądrego, króla Neapolu (1309-1342), i jego drugą żonę Sanczę z Majorki (zm. 1345). -Zob. m.in.: Leonhard
LEMMENS, Die Franziskaner im Hl. Lande. 1. Teil Die Franziskaner auf dem Sion (1336-1551), Munster in Westf.
1919, s. 40-44; Woj ciech MRUK, Pielgrzymowanie do Ziemi Świętej w drugiej połowie XIV wieku, Kraków 2001, s. 11-
24; Noel MUSCAT, History of the Franciscan Movement, vol. 1 From the Beginnings of the Order to the Year 1517,
Jerusalem 2008, s. 95-97; Mieczysław PACZKOWSKI, „Powstanie i początek Kustodii Ziemi Świętej", Scriptura Sa-
cra. Studia Biblijne Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego 13-14, 2009-2010, s. 71-94; Marek Lidian
STRZEDUŁA, „Obecność franciszkanów przy Bożym Grobie na tle przemian historyczno-politycznych oraz prawa
własności", Scriptura Sacra jw., s. 157-170; Beatrice SALETTI, Ifrancescani in Terrasanta (1291-1517), Padova 2016
(Storie e linguaggi, 17), s. 39-87; Xavier John SEUBERT, ,Franciscans in Jerusalem: The Early History", [w:] Jerusalem