DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Pokora, Jakub: Jak oglądano Rolkę?
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0124
122
Jakub Pokora
12. Kosmorama, 1858, autor nn. Fot. Internet
rymowanej ballady) właściciela urządzenia lub jego pomocnika. A ponadto - muzyka
mechaniczna i popisy akrobatyczne, a dla większej atrakcyjności również papuga czy
świnka morska albo biała myszka, które wyciągały szczęśliwe losy i wróżby. Dzięki temu
widzowie na prowincji mogli obejrzeć w wydaniu miniaturowym to, co w wielkiej skali
demonstrowano w metropoliach - w przeróżnego rodzaju modnych panoramach.
Spośród źródeł ikonograficznych godna uwagi jest rycina z 1858 r., wykonana w pra-
cowni litograficznej A. Prokofiewa w Moskwie26 (il. 12). Instrument ma kształt wielkiej
skrzyni na dwu kołach. W dolnej części są otwory, w które zaglądają trzy osoby. Górna
część, nakryta jest dwuspadowym daszkiem, zwieńczonym figurką janczara (?) oraz cho-
rągiewką z napisem WSZECHŚWIATOWA KOSMORAMA, niżej, na ściance szczyto-
wej informacja: „W tej kosmoramie pokazuje się wszelkie miasta i różne sposoby życia,
kraje chaldejskie i miasto Paryż, gdzie od hałasu ogłuchniesz i kraje amerykańskie, skąd
przywozi się kalosze damskie" (wszystkie napisy po rosyjsku). Właściciel kosmoramy
kręcąc korbą, komentuje pokaz, na co wskazują otwarte usta. Podobną scenę prezentuje
rycina Guckkastner Theodora Hosemanna z 1834 r.27 (il. 13).
Sprawa polskiej nazwy owego urządzenia, o ile wiem, dotychczas nie została ostatecz-
nie wyjaśniona. Kilkadziesiąt lat temu (1958 r.) Zbigniew Raszewski twierdził, że była to
katarynka - według niego pierwotnie instrument optyczny do demonstrowania obrazków
z towarzyszeniem muzyki mechanicznej; z czasem zarzucono stronę optyczną i od tej
pory katarynka to mechaniczny instrument muzyczny28. Jednakowoż przeczą temu now-
sze badania, które wyraźnie odróżniają katarynkę od peep-show29. A co ważniejsze - także
26 SAKOWICZ, op. cit., kat. nr 70, il. 14; The Lubok. Russian Folk Pictures 17th to 19th Century, ed. Alla SYTOVA,
Leningrad 1984, kat. nr 139.
27 Ilustracja do: Adolf GLASSBRENNER (Ad. BRENNGLAS), Berlin wie es ist und -trinkt, Leizig c. 1835.
28 RASZEWSKI, op. cit., s. 6-7; Identyczną opinię spotykamy wcześniej, zob. Aleksander BRUCKNER, Słownik ety-
mologiczny języka polskiego, Warszawa 1985 (I wyd. 1927), s. 222: „«szejne katarynka» w 18. wieku, niem. Schón
Katrinchen (?),«laterna magica» jarmarczników od marjonetki pięknej Kasi tak przezwana, później przeniesiona na
kataryniarzy i ich «pozytywkę»".
29 Por. przyp. 25, nadto: Beniamin VOGEL, Instrumenty muzyczne w kulturze Królestwa polskiego - przemysł muzyczny
w łatach 1815-1914, Kraków 1980, s. 110; Stanisław PRÓSZYŃSKI, Świat mechanizmów grających, Warszawa 1994,
Jakub Pokora
12. Kosmorama, 1858, autor nn. Fot. Internet
rymowanej ballady) właściciela urządzenia lub jego pomocnika. A ponadto - muzyka
mechaniczna i popisy akrobatyczne, a dla większej atrakcyjności również papuga czy
świnka morska albo biała myszka, które wyciągały szczęśliwe losy i wróżby. Dzięki temu
widzowie na prowincji mogli obejrzeć w wydaniu miniaturowym to, co w wielkiej skali
demonstrowano w metropoliach - w przeróżnego rodzaju modnych panoramach.
Spośród źródeł ikonograficznych godna uwagi jest rycina z 1858 r., wykonana w pra-
cowni litograficznej A. Prokofiewa w Moskwie26 (il. 12). Instrument ma kształt wielkiej
skrzyni na dwu kołach. W dolnej części są otwory, w które zaglądają trzy osoby. Górna
część, nakryta jest dwuspadowym daszkiem, zwieńczonym figurką janczara (?) oraz cho-
rągiewką z napisem WSZECHŚWIATOWA KOSMORAMA, niżej, na ściance szczyto-
wej informacja: „W tej kosmoramie pokazuje się wszelkie miasta i różne sposoby życia,
kraje chaldejskie i miasto Paryż, gdzie od hałasu ogłuchniesz i kraje amerykańskie, skąd
przywozi się kalosze damskie" (wszystkie napisy po rosyjsku). Właściciel kosmoramy
kręcąc korbą, komentuje pokaz, na co wskazują otwarte usta. Podobną scenę prezentuje
rycina Guckkastner Theodora Hosemanna z 1834 r.27 (il. 13).
Sprawa polskiej nazwy owego urządzenia, o ile wiem, dotychczas nie została ostatecz-
nie wyjaśniona. Kilkadziesiąt lat temu (1958 r.) Zbigniew Raszewski twierdził, że była to
katarynka - według niego pierwotnie instrument optyczny do demonstrowania obrazków
z towarzyszeniem muzyki mechanicznej; z czasem zarzucono stronę optyczną i od tej
pory katarynka to mechaniczny instrument muzyczny28. Jednakowoż przeczą temu now-
sze badania, które wyraźnie odróżniają katarynkę od peep-show29. A co ważniejsze - także
26 SAKOWICZ, op. cit., kat. nr 70, il. 14; The Lubok. Russian Folk Pictures 17th to 19th Century, ed. Alla SYTOVA,
Leningrad 1984, kat. nr 139.
27 Ilustracja do: Adolf GLASSBRENNER (Ad. BRENNGLAS), Berlin wie es ist und -trinkt, Leizig c. 1835.
28 RASZEWSKI, op. cit., s. 6-7; Identyczną opinię spotykamy wcześniej, zob. Aleksander BRUCKNER, Słownik ety-
mologiczny języka polskiego, Warszawa 1985 (I wyd. 1927), s. 222: „«szejne katarynka» w 18. wieku, niem. Schón
Katrinchen (?),«laterna magica» jarmarczników od marjonetki pięknej Kasi tak przezwana, później przeniesiona na
kataryniarzy i ich «pozytywkę»".
29 Por. przyp. 25, nadto: Beniamin VOGEL, Instrumenty muzyczne w kulturze Królestwa polskiego - przemysł muzyczny
w łatach 1815-1914, Kraków 1980, s. 110; Stanisław PRÓSZYŃSKI, Świat mechanizmów grających, Warszawa 1994,