DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Polanowska, Jolanta: Mokotów (część górna) maison de plaisance à goût champêtre w tonacji malowniczej*
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.71009#0511
Mokotów (część górna) - maison de plaisance a gout champetre
499
stępowała coraz szybciej: prawie ćwierć wieku wcześniejsze Ermitaże pani de Pompado-
ur - kilkanaście lat wcześniejsze wypływy kręgu Jean-Jacques'a Rousseau - współczesne
przyswojenie zasad ogrodu angielskiego za adaptacją Augusta Fryderyka Moszyńskiego
(1774). Około roku 1775 zadecydowano o zmianie dopiero co (1772-1774) powstałego
neoklasycznego regularnego założenia. W roku 1775 nabyto potrzebną działkę, by od
1776 przekształcać ją wraz z neoklasycznym pałacykiem w tonacji picturesque. Można
przypuszczać, że gdyby nie wyjazd księżnej, Zug upodobniłby górną część posiadłości do
dolnej, w typiejardin paysager, który i tak po roku 1820 stworzyła tam żona wnuka księż-
nej, Anna z Tyszkiewiczów Potocka.
Program ideowy
Choć Mokotów zmieniał się, to w jego przekazie obecne były pewne stałe idee: ugrunto-
wana wiedzą agronomiczną „ozdobna sielskość", splot poznawczego weryzmu i przyrodo-
znawstwa129 z podbudowanym roussoizmem sentymentalnym stosunkiem do natury oraz
odniesienia osobiste i rodowe. Zamysł stworzenia własnego modnego ustronia do odpo-
czynku w wiejskim otoczeniu wzorowego i dochodowego gospodarstwa130, łączył się z pew-
nymi zainteresowaniami agronomicznymi poświadczonymi poradnikami w księgozbiorze
księżnej131, czy dekoracyjnymi gołębnikami i wolierą z kolumienkami. Sugerowany przez
Moszyńskiego „poznawczy" stosunek do natury („można niekiedy posłużyć się taką chatą
dla ukrycia pomieszczeń wcale ozdobnych, skoro jednak wolimy obstawać przy naturze",
k. 35), przejawiał się m.in. w dekoracjach, jak kompas czyli zegar słoneczny132, czy podkre-
ślana w opisie Zuga rozmaitość materiałów altanek (różne gatunki drewna, gałęzie, kora,
mech), minerałów w grotach, z upodobaniem do głazów choćby sztukateryjnych133, czy
swoisty „realizm" obudowy źródeł motywami dzbana i pęku trzcin, które mogły być też
nawiązaniem do herbu Lubomirskich, Szreniawa134. O zaniechaniu przedstawień figural-
nych świadczyło zastąpienie wspomnianych przez Kajetana Skrzetuskiego portretów w Al-
tance Murowanej scenami pejzażowymi w Gloriettcie Flamandzkiej (por. il. 14). Podobnie
w łazience-grocie - mieszkaniu nereidy Tetydy (aluzja do związku uczuciowego
z królem)135 - pierwotne malowidło ze sceną odpoczynku rybaków, po zmianie przypusz-
czalnie zniknęło, gdyż wspomniano tylko głazy136.
Wątku rodowego można natomiast upatrywać w koncepcie księżnej pawilonów bram-
nych o odniesieniach do średniowiecznych budowli. Podkreślona w opisie Zuga nazwa
129 Por. The Enlightenment. Discovering the World in the Eighteenth Century, [katalog wystawy], ed. Kim SLOAN, The
British Museum, London 2004.
130 Przychód 1796-99: AGAD, AGWil. Ant. 192, k. 20, 38, 48, 50 sprzedaż winogron, 52, 69, 70, 72.
131 Jan Krzysztof KLUK, Roślin potrzebnych, pożytecznych, wygodnych, osobliwie krajowych albo które w kraju uży-
teczne być mogą, utrzymanie, rozmnożenie i zażycie, t. 1, O drzewach, ziołach ogrodowych i ogrodach, Warszawa 1777;
id., Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych, historii naturalnej początki i gospodarstwo, Warszawa 1779-
1780. Por. katalog [w:] WÓJCIKOWA, op. cit., s. 368, 383.
132 Postument przed pałacykiem (por. il. 17), identyczny (?) z „Postument kamienny na podniesieniu kamiennym dla
ozdoby ogrodu postawiony": AGAD, AAW, rkps 256, Wykaz strat ...., k. 183.
133 Por. Felsengdrten, Gartengrotten, Kunstberge. Motive der Natur in Architektur und Garten, hg. Uta HASSLER,
Munchen 2014.
134 Częsty motyw wody wypływającej z dzbana, m.in. w tondo z puttem z dzbanem z wodą w Pokoju Kąpielowym
w ujazdowskiej Łazience, przejęty z wersalskiej Fontanny Diany, z figurą nimfy z dzbanem: Mariusz KARPOWICZ,
Sekretne treści warszawskich zabytków, wyd. 2., Warszawa 1981, s. 43.
135 SKRZETUSKI, op. cit., s. 140-142; por. POLANOWSKA, Mokotów..., s. 473.
136 Poprawka Zuga na projekcie Schrógera, rzut przyziemia, Gab. Ryc. BUW, Inw. G.R. 1063.
499
stępowała coraz szybciej: prawie ćwierć wieku wcześniejsze Ermitaże pani de Pompado-
ur - kilkanaście lat wcześniejsze wypływy kręgu Jean-Jacques'a Rousseau - współczesne
przyswojenie zasad ogrodu angielskiego za adaptacją Augusta Fryderyka Moszyńskiego
(1774). Około roku 1775 zadecydowano o zmianie dopiero co (1772-1774) powstałego
neoklasycznego regularnego założenia. W roku 1775 nabyto potrzebną działkę, by od
1776 przekształcać ją wraz z neoklasycznym pałacykiem w tonacji picturesque. Można
przypuszczać, że gdyby nie wyjazd księżnej, Zug upodobniłby górną część posiadłości do
dolnej, w typiejardin paysager, który i tak po roku 1820 stworzyła tam żona wnuka księż-
nej, Anna z Tyszkiewiczów Potocka.
Program ideowy
Choć Mokotów zmieniał się, to w jego przekazie obecne były pewne stałe idee: ugrunto-
wana wiedzą agronomiczną „ozdobna sielskość", splot poznawczego weryzmu i przyrodo-
znawstwa129 z podbudowanym roussoizmem sentymentalnym stosunkiem do natury oraz
odniesienia osobiste i rodowe. Zamysł stworzenia własnego modnego ustronia do odpo-
czynku w wiejskim otoczeniu wzorowego i dochodowego gospodarstwa130, łączył się z pew-
nymi zainteresowaniami agronomicznymi poświadczonymi poradnikami w księgozbiorze
księżnej131, czy dekoracyjnymi gołębnikami i wolierą z kolumienkami. Sugerowany przez
Moszyńskiego „poznawczy" stosunek do natury („można niekiedy posłużyć się taką chatą
dla ukrycia pomieszczeń wcale ozdobnych, skoro jednak wolimy obstawać przy naturze",
k. 35), przejawiał się m.in. w dekoracjach, jak kompas czyli zegar słoneczny132, czy podkre-
ślana w opisie Zuga rozmaitość materiałów altanek (różne gatunki drewna, gałęzie, kora,
mech), minerałów w grotach, z upodobaniem do głazów choćby sztukateryjnych133, czy
swoisty „realizm" obudowy źródeł motywami dzbana i pęku trzcin, które mogły być też
nawiązaniem do herbu Lubomirskich, Szreniawa134. O zaniechaniu przedstawień figural-
nych świadczyło zastąpienie wspomnianych przez Kajetana Skrzetuskiego portretów w Al-
tance Murowanej scenami pejzażowymi w Gloriettcie Flamandzkiej (por. il. 14). Podobnie
w łazience-grocie - mieszkaniu nereidy Tetydy (aluzja do związku uczuciowego
z królem)135 - pierwotne malowidło ze sceną odpoczynku rybaków, po zmianie przypusz-
czalnie zniknęło, gdyż wspomniano tylko głazy136.
Wątku rodowego można natomiast upatrywać w koncepcie księżnej pawilonów bram-
nych o odniesieniach do średniowiecznych budowli. Podkreślona w opisie Zuga nazwa
129 Por. The Enlightenment. Discovering the World in the Eighteenth Century, [katalog wystawy], ed. Kim SLOAN, The
British Museum, London 2004.
130 Przychód 1796-99: AGAD, AGWil. Ant. 192, k. 20, 38, 48, 50 sprzedaż winogron, 52, 69, 70, 72.
131 Jan Krzysztof KLUK, Roślin potrzebnych, pożytecznych, wygodnych, osobliwie krajowych albo które w kraju uży-
teczne być mogą, utrzymanie, rozmnożenie i zażycie, t. 1, O drzewach, ziołach ogrodowych i ogrodach, Warszawa 1777;
id., Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych, historii naturalnej początki i gospodarstwo, Warszawa 1779-
1780. Por. katalog [w:] WÓJCIKOWA, op. cit., s. 368, 383.
132 Postument przed pałacykiem (por. il. 17), identyczny (?) z „Postument kamienny na podniesieniu kamiennym dla
ozdoby ogrodu postawiony": AGAD, AAW, rkps 256, Wykaz strat ...., k. 183.
133 Por. Felsengdrten, Gartengrotten, Kunstberge. Motive der Natur in Architektur und Garten, hg. Uta HASSLER,
Munchen 2014.
134 Częsty motyw wody wypływającej z dzbana, m.in. w tondo z puttem z dzbanem z wodą w Pokoju Kąpielowym
w ujazdowskiej Łazience, przejęty z wersalskiej Fontanny Diany, z figurą nimfy z dzbanem: Mariusz KARPOWICZ,
Sekretne treści warszawskich zabytków, wyd. 2., Warszawa 1981, s. 43.
135 SKRZETUSKI, op. cit., s. 140-142; por. POLANOWSKA, Mokotów..., s. 473.
136 Poprawka Zuga na projekcie Schrógera, rzut przyziemia, Gab. Ryc. BUW, Inw. G.R. 1063.