DOI Artikel:
Gadomski, Jerzy: Znaki kamieniarskie w Polsce od roku 1100 do połowy XIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19944#0031
JERZY GADOMSKI
ZNAKI KAMIENIARSKIE W POLSCE OD ROKU 1100 DO POŁOWY XIII WIEKU
Znaki kamieniarskie — niewielkie zgeometryzo-
wane formy graficzne, ryte w kamiennych elemen-
tach średniowiecznych budowli kultowych i świec-
kich — posiadają nie docenianą wciąż wartość
dla badań historycznych. Historyk architektury
może znaleźć wśród nich sygnaturę architekta,
powtarzającą się w grupie obiektów i wskazującą na
wspólne ich autorstwo; może śledzić dzięki nim
wędrówki artystyczne budowniczych, a nawet okreś-
lać kolejne etapy powstawania budowli. Badacz
historii rzemiosła i kultury materialnej, wykorzystu-
jąc większe grupy znaków kamieniarskich w jednej
lub w kilku budowlach, może analizować organi-
zację warsztatu budowlanego i tok jego funkcjono-
wania, poznawać rodzaje specjalizacji kamieniarzy
lub stosowany w określonym przypadku system
plac. Historyk sztuki niejednokrotnie znajdzie wśród
nich wykuty w kamieniu narzędziem kamieniarskim
rysunek, szkic czy znak o pewnych wartościach
estetycznych i nie wyjaśnionych często treściach
religijnych lub magicznych. Znaki i napisy na
budowlach zawierają niejednokrotnie interesujący
materiał paleograficzny i epigraficzny, a także
heraldyczny; jako przejawy świadomej działalności
dawnych architektów, budowniczych i kamieniarzy,
posiadają różnorodną, często pierwszorzędną wartość
1 Opracowanie niniejsze powstało w oparciu o materiał
zebrany w terenie w latach 1961—64. Pragnę podziękować
gorąco Prof. D-rowi Lechowi Kalinowskiemu, któremu zaw-
dzięczam zachętę do podjęcia tematu, jak również wiele uwag
źródłową, nie wykorzystaną jeszcze w wystarczają-
cym stopniu w badaniach typu historycznego1.
I
Pierwsze przejawy zainteresowania znakami ka-
mieniarskimi w Europie zrodziły się w epoce
romantyzmu: począwszy od lat czterdziestych ubieg-
łego stulecia przedmiotem szeregu prac stały się
organizacje masońskie, tajemnicze stowarzyszenia
murarzy średniowiecznych, z którymi łączono genezę
i rozwój znaku kamieniarskiego. Domyślano się
istnienia szeroko rozbudowanych, scentralizowanych
zrzeszeń zawodowych, noszących charakter insty-
tucji religijnych lub laickich, obejmujących swym
zasięgiem tereny zachodniej i środkowej Europy;
forma znaku kamieniarskiego miała się uzależniać od
przynależności kamieniarza do określonej loży czy
strzechy. Te i podobne teorie, oparte przeważnie na
legendach i nie uzasadnionych hipotezach, przez
dłuższy czas znajdowały zwolenników i kontynuato-
rów, podejmujących w sposób bezkrytyczny błędne
tezy badaczy XIX wieku2.
W ostatniej ćwierci ubiegłego stulecia nastąpiły
pierwsze próby odcięcia problematyki znaków ka-
i wskazówek oraz udostępnienie mi z własnego księgozbioru
ważnych dla pracy pozycji literatury.
2 C. H eideloff, Die Bauhiitte des Mittelalters in Deutsch-
land, Nurnberg 1844, s. 18—19, tabl. przy s. tytułowej. —■
23
ZNAKI KAMIENIARSKIE W POLSCE OD ROKU 1100 DO POŁOWY XIII WIEKU
Znaki kamieniarskie — niewielkie zgeometryzo-
wane formy graficzne, ryte w kamiennych elemen-
tach średniowiecznych budowli kultowych i świec-
kich — posiadają nie docenianą wciąż wartość
dla badań historycznych. Historyk architektury
może znaleźć wśród nich sygnaturę architekta,
powtarzającą się w grupie obiektów i wskazującą na
wspólne ich autorstwo; może śledzić dzięki nim
wędrówki artystyczne budowniczych, a nawet okreś-
lać kolejne etapy powstawania budowli. Badacz
historii rzemiosła i kultury materialnej, wykorzystu-
jąc większe grupy znaków kamieniarskich w jednej
lub w kilku budowlach, może analizować organi-
zację warsztatu budowlanego i tok jego funkcjono-
wania, poznawać rodzaje specjalizacji kamieniarzy
lub stosowany w określonym przypadku system
plac. Historyk sztuki niejednokrotnie znajdzie wśród
nich wykuty w kamieniu narzędziem kamieniarskim
rysunek, szkic czy znak o pewnych wartościach
estetycznych i nie wyjaśnionych często treściach
religijnych lub magicznych. Znaki i napisy na
budowlach zawierają niejednokrotnie interesujący
materiał paleograficzny i epigraficzny, a także
heraldyczny; jako przejawy świadomej działalności
dawnych architektów, budowniczych i kamieniarzy,
posiadają różnorodną, często pierwszorzędną wartość
1 Opracowanie niniejsze powstało w oparciu o materiał
zebrany w terenie w latach 1961—64. Pragnę podziękować
gorąco Prof. D-rowi Lechowi Kalinowskiemu, któremu zaw-
dzięczam zachętę do podjęcia tematu, jak również wiele uwag
źródłową, nie wykorzystaną jeszcze w wystarczają-
cym stopniu w badaniach typu historycznego1.
I
Pierwsze przejawy zainteresowania znakami ka-
mieniarskimi w Europie zrodziły się w epoce
romantyzmu: począwszy od lat czterdziestych ubieg-
łego stulecia przedmiotem szeregu prac stały się
organizacje masońskie, tajemnicze stowarzyszenia
murarzy średniowiecznych, z którymi łączono genezę
i rozwój znaku kamieniarskiego. Domyślano się
istnienia szeroko rozbudowanych, scentralizowanych
zrzeszeń zawodowych, noszących charakter insty-
tucji religijnych lub laickich, obejmujących swym
zasięgiem tereny zachodniej i środkowej Europy;
forma znaku kamieniarskiego miała się uzależniać od
przynależności kamieniarza do określonej loży czy
strzechy. Te i podobne teorie, oparte przeważnie na
legendach i nie uzasadnionych hipotezach, przez
dłuższy czas znajdowały zwolenników i kontynuato-
rów, podejmujących w sposób bezkrytyczny błędne
tezy badaczy XIX wieku2.
W ostatniej ćwierci ubiegłego stulecia nastąpiły
pierwsze próby odcięcia problematyki znaków ka-
i wskazówek oraz udostępnienie mi z własnego księgozbioru
ważnych dla pracy pozycji literatury.
2 C. H eideloff, Die Bauhiitte des Mittelalters in Deutsch-
land, Nurnberg 1844, s. 18—19, tabl. przy s. tytułowej. —■
23