DOI Artikel:
Różycka-Bryzek, Anna: Wyobrażenia aniołow w bizantyńsko-ruskich malowidłach kaplicy Św. Trójcy na zamku w Lublinie (1418)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20408#0041
tora, Starca Dni lub Trójcę św. w różnych odmia-
nach ikonograficznych. Jeśli ze względu na roma-
nizujący charakter nie brać pod uwagę miniatury
w ruskim Psałterzu zw. Trewirskim z 1. 1078—
1087 (Biblioteka w Cividale) z rzędem serafinów,
cherubinów-tetramorfów i tronów poniżej Chry-
stusa oraz symbolami ewangelistów powyżej 38,
do wyjaśnienia formuły lubelskiej przyczynić się
mogą następujące zabytki wschodnie: miniatura
Ewangełiarza greckiego z 2 połowy w. XII (Wie-
deń, Biblioteka Narodowa, Suppl. gr. 52), w któ-
rej pod mandorlą okalającą Trójcę w typie tryni-
tarnym widnieją dwa uskrzydlone koła pośrodku
i dwa serafiny i cherubiny po bokach (ryc. 15)39;
datowana na w. XII ikona Matki Boskiej z pro-
rokami w klasztorze synajskim z wyobrażonym
w górnym polu Pantokratorem otoczonym symbo-
lami ewangelistów, któremu z obu stron asystuje
po jednym serafinie i cherubinie40; malowidło
Spasa to sławie z r. 1189 w apsydzie cerkwi Zwia-
stowania w Arkażach pod Nowogrodem, gdzie
u stóp Chrystusa w mandorli również z symbo-
lami ewangelistów figurują dwa sześcioskrzydłe
anioły (ryc. 16)41; bułgarska miniatura w Psałte-
rzu Tomicza z połowy w. XIV (Moskwa, Muzeum
Historyczne, nr 2752) przedstawiająca wizję Iza-
jasza, szczególnie bliska kompozycji lubelskiej:
z okrągłej sferycznej mandorli ujmującej Trójcę
Ł a z a r i e w, Istorija wizantijskoj żywopisi, II, Mo-
skwa 1947, tabi. 157 a — Tenże, Nowyj pamiatnik
konstantinopolskoj miniatiury XIII wieka w autorskim
zbiorze artykułów pt. Wizantijskaja żywopis, Moskwa
1971, ii. po s. 256 (przedruk z: Wizantijskij Wriemien-
nik, V, 1952). — S. Radojćić, The Icons oj Serbia
and Macedonia, Beograd 1963, il. 60—61, s. XIII. —•
S. Amiranaszwili, Gruzinskij chudożnik Damiane,
Tbilisi 1974, il. 36. Starca Dni otaczają symbole ewan-
gelistów np. w miniaturze Ewangeliarza greckiego z 1 po-
łowy w. XIV (Cambridge, Biblioteka Uniwersytecka, Dd.
9.69); zob. H. B e 11 i n g, Stilzwang und Stilwahl in
einem byzantinischen Evangeliar im Cambridge (Zeit-
schrift fur Kunstgeschichte, 38, 1975, s. 201—244, il. 6).
38 Zob. H. Sauerland i A. Haseloff, Der
Psalter Erzbischoj Egberts von Trier, Trier 1901,
tabl. 45.
39 Por. także miniaturę w gruzińskim Ewangeliarzu
z r. 1338 (zob. L. A. D o u r n o v o, Miniatures Armenien-
nes, Paris 1960, il. na s. 15). — O trynitarnym i bini-
tarnym typie Trójcy w sztuce wschodniej, odpowiedniku
zachodniej Paternitas, por. W. N. Ł a z a r i e w, Ob
odnoj nowgorodskoj ikonie i jeriesii antitrinitariew w
autorskim zbiorze artykułów pt. Russkaja sriedniewieko-
waja żywopis, Moskwa 1970, s. 279—291 (przedruk z to-
mu prac zbiorowych Kuktura driewniej Rusi, Moskwa
1966). -— L. Retkowskaja, O pojawlenii i razwitii
kompozicii „Otieczestwo’’ w russkom iskusstwie XIV—
XVI ww. [w:] Driewnierusskoje iskusstwo XV-naczała
XVI wieków, Moskwa 1963, s. 235—262.
w typie binitarnym wychodzą dwa trójkątne pro-
mienie oddzielające symbole ewangelistów; po-
niżej znajdują się wspierający ją skrzydłami che-
rubin i serafin (rozpoznawalni tak dzięki napisom,
gdyż przybrały tu jednakową postać anioła cztero-
skrzydłego), a między nimi widnieje tron z pod-
nóżkiem (ryc. 17), który można by interpretować
jako dosłowne uzmysłowienie trzeciego chóru —
tronów 42.
Z typu Spasa w sławie (najwcześniej znanego
na Rusi w wymienionym malowidle arkażskim)
wywodzi się niebywale popularny od początku
w. XV, a spotykany już w w. XIV, typ Spasa
w siłach (ryc. 18), który stał się ideową i formal-
ną osią wysokiego ikonostasu, umieszczany po-
środku rzędu Deisis43. Elementy z wizji proro-
czych występujące poprzednio wokół lub obok
mandorli teraz pojawiają się w jej obrębie, we-
wnątrz przenikających się sfer różnego kształtu
o symbolice zakorzenionej w antycznej kosmo-
grafii: najbliżej Boga, w oznaczających niebo sfe-
rach okrągłych lub owalnych mieszczą się sera-
finy, cherubiny i trony, te ostatnie jak zwykle
u dołu, w narożach zaś sfery kwadratowej lub
romboidalnej odnoszonej do ziemi — symbole
ewangelistów.
Treść ideowa wyobrażeń aniołów pierwszej
triady wchodzących w skład formuły Majestatu
40 Zob. S. Der Nersessian, Program and Ico-
nography oj Parecclesion w: The Kariye Djami, 4, red.
P. A. Underwood (Bollingen Series LXX, Princeton 1975,
il. 1). Ikona pierwotnie opublikowana przez G. i M. S o-
t i r i o u, Icones du Mont Sinai, I, Athenes 1959, il. 54—55.
41 G. S. B a t c h e 1, Nowyje dannyje o freskach cer-
kwi Blagowieszczenija na Miaczinie bliz Nowgoroda [w:]
Driewnierusskoje iskusstwo. Chudożestwiennaja kuktura
domongolskoj Rusi, Moskwa 1972, s. 252—253, rys. na
s. 246; w rekonstrukcji malowidła trony nie figurują,
jednakże zły jego stan zachowania nie pozwala na pewne
stwierdzenie, że nie było ich tu pierwotnie.
42 M. W. S z c z e p k i n a, Bolgarskaja miniatiura
XIV wieku. Issledowanije Psałtyri Tomicza, Moskwa 1963,
s. 68, tabl. XXVI. Myśl o interpretacji tronu jako symbo-
lu omawianej kategorii aniołów znajduje potwierdzenie,
jak się wydaje, w malowidle apsydy wymienianego koś-
cioła w Ubisi, z przedstawieniem Deisis, w którym pod-
nóżek Chrystusa, również w asyście serafina i cherubina
(w tym wypadku w typie tetramorfu), jest cały pokryty
motywem kół (zob. Amiranaszwili, o. c., il. 1—3).
43 przykłady ikon Spasa w silach z w. XIV i XV zob.:
N. W. R o z a n o w a, Rostowo-suzdakskaja żywopis XII—
•—XVI wieków, Moskwa 1970, il. 24 i 53. — V. N. Ł a-
z a r i e w, Andriej Rublew i jego szkoła, Moskwa 1966, il.
119, 140 i 166. O popularności tego tematu w sztuce rus-
kiej w. XIV—XV świadczy również jego występowanie
w malarstwie miniaturowym, por. O. Popowa, Les
miniatures russes du XIe au XVe siecle, Leningrad 1975,
il. 54 i 72.
3 — Folia Historiae...
33
nach ikonograficznych. Jeśli ze względu na roma-
nizujący charakter nie brać pod uwagę miniatury
w ruskim Psałterzu zw. Trewirskim z 1. 1078—
1087 (Biblioteka w Cividale) z rzędem serafinów,
cherubinów-tetramorfów i tronów poniżej Chry-
stusa oraz symbolami ewangelistów powyżej 38,
do wyjaśnienia formuły lubelskiej przyczynić się
mogą następujące zabytki wschodnie: miniatura
Ewangełiarza greckiego z 2 połowy w. XII (Wie-
deń, Biblioteka Narodowa, Suppl. gr. 52), w któ-
rej pod mandorlą okalającą Trójcę w typie tryni-
tarnym widnieją dwa uskrzydlone koła pośrodku
i dwa serafiny i cherubiny po bokach (ryc. 15)39;
datowana na w. XII ikona Matki Boskiej z pro-
rokami w klasztorze synajskim z wyobrażonym
w górnym polu Pantokratorem otoczonym symbo-
lami ewangelistów, któremu z obu stron asystuje
po jednym serafinie i cherubinie40; malowidło
Spasa to sławie z r. 1189 w apsydzie cerkwi Zwia-
stowania w Arkażach pod Nowogrodem, gdzie
u stóp Chrystusa w mandorli również z symbo-
lami ewangelistów figurują dwa sześcioskrzydłe
anioły (ryc. 16)41; bułgarska miniatura w Psałte-
rzu Tomicza z połowy w. XIV (Moskwa, Muzeum
Historyczne, nr 2752) przedstawiająca wizję Iza-
jasza, szczególnie bliska kompozycji lubelskiej:
z okrągłej sferycznej mandorli ujmującej Trójcę
Ł a z a r i e w, Istorija wizantijskoj żywopisi, II, Mo-
skwa 1947, tabi. 157 a — Tenże, Nowyj pamiatnik
konstantinopolskoj miniatiury XIII wieka w autorskim
zbiorze artykułów pt. Wizantijskaja żywopis, Moskwa
1971, ii. po s. 256 (przedruk z: Wizantijskij Wriemien-
nik, V, 1952). — S. Radojćić, The Icons oj Serbia
and Macedonia, Beograd 1963, il. 60—61, s. XIII. —•
S. Amiranaszwili, Gruzinskij chudożnik Damiane,
Tbilisi 1974, il. 36. Starca Dni otaczają symbole ewan-
gelistów np. w miniaturze Ewangeliarza greckiego z 1 po-
łowy w. XIV (Cambridge, Biblioteka Uniwersytecka, Dd.
9.69); zob. H. B e 11 i n g, Stilzwang und Stilwahl in
einem byzantinischen Evangeliar im Cambridge (Zeit-
schrift fur Kunstgeschichte, 38, 1975, s. 201—244, il. 6).
38 Zob. H. Sauerland i A. Haseloff, Der
Psalter Erzbischoj Egberts von Trier, Trier 1901,
tabl. 45.
39 Por. także miniaturę w gruzińskim Ewangeliarzu
z r. 1338 (zob. L. A. D o u r n o v o, Miniatures Armenien-
nes, Paris 1960, il. na s. 15). — O trynitarnym i bini-
tarnym typie Trójcy w sztuce wschodniej, odpowiedniku
zachodniej Paternitas, por. W. N. Ł a z a r i e w, Ob
odnoj nowgorodskoj ikonie i jeriesii antitrinitariew w
autorskim zbiorze artykułów pt. Russkaja sriedniewieko-
waja żywopis, Moskwa 1970, s. 279—291 (przedruk z to-
mu prac zbiorowych Kuktura driewniej Rusi, Moskwa
1966). -— L. Retkowskaja, O pojawlenii i razwitii
kompozicii „Otieczestwo’’ w russkom iskusstwie XIV—
XVI ww. [w:] Driewnierusskoje iskusstwo XV-naczała
XVI wieków, Moskwa 1963, s. 235—262.
w typie binitarnym wychodzą dwa trójkątne pro-
mienie oddzielające symbole ewangelistów; po-
niżej znajdują się wspierający ją skrzydłami che-
rubin i serafin (rozpoznawalni tak dzięki napisom,
gdyż przybrały tu jednakową postać anioła cztero-
skrzydłego), a między nimi widnieje tron z pod-
nóżkiem (ryc. 17), który można by interpretować
jako dosłowne uzmysłowienie trzeciego chóru —
tronów 42.
Z typu Spasa w sławie (najwcześniej znanego
na Rusi w wymienionym malowidle arkażskim)
wywodzi się niebywale popularny od początku
w. XV, a spotykany już w w. XIV, typ Spasa
w siłach (ryc. 18), który stał się ideową i formal-
ną osią wysokiego ikonostasu, umieszczany po-
środku rzędu Deisis43. Elementy z wizji proro-
czych występujące poprzednio wokół lub obok
mandorli teraz pojawiają się w jej obrębie, we-
wnątrz przenikających się sfer różnego kształtu
o symbolice zakorzenionej w antycznej kosmo-
grafii: najbliżej Boga, w oznaczających niebo sfe-
rach okrągłych lub owalnych mieszczą się sera-
finy, cherubiny i trony, te ostatnie jak zwykle
u dołu, w narożach zaś sfery kwadratowej lub
romboidalnej odnoszonej do ziemi — symbole
ewangelistów.
Treść ideowa wyobrażeń aniołów pierwszej
triady wchodzących w skład formuły Majestatu
40 Zob. S. Der Nersessian, Program and Ico-
nography oj Parecclesion w: The Kariye Djami, 4, red.
P. A. Underwood (Bollingen Series LXX, Princeton 1975,
il. 1). Ikona pierwotnie opublikowana przez G. i M. S o-
t i r i o u, Icones du Mont Sinai, I, Athenes 1959, il. 54—55.
41 G. S. B a t c h e 1, Nowyje dannyje o freskach cer-
kwi Blagowieszczenija na Miaczinie bliz Nowgoroda [w:]
Driewnierusskoje iskusstwo. Chudożestwiennaja kuktura
domongolskoj Rusi, Moskwa 1972, s. 252—253, rys. na
s. 246; w rekonstrukcji malowidła trony nie figurują,
jednakże zły jego stan zachowania nie pozwala na pewne
stwierdzenie, że nie było ich tu pierwotnie.
42 M. W. S z c z e p k i n a, Bolgarskaja miniatiura
XIV wieku. Issledowanije Psałtyri Tomicza, Moskwa 1963,
s. 68, tabl. XXVI. Myśl o interpretacji tronu jako symbo-
lu omawianej kategorii aniołów znajduje potwierdzenie,
jak się wydaje, w malowidle apsydy wymienianego koś-
cioła w Ubisi, z przedstawieniem Deisis, w którym pod-
nóżek Chrystusa, również w asyście serafina i cherubina
(w tym wypadku w typie tetramorfu), jest cały pokryty
motywem kół (zob. Amiranaszwili, o. c., il. 1—3).
43 przykłady ikon Spasa w silach z w. XIV i XV zob.:
N. W. R o z a n o w a, Rostowo-suzdakskaja żywopis XII—
•—XVI wieków, Moskwa 1970, il. 24 i 53. — V. N. Ł a-
z a r i e w, Andriej Rublew i jego szkoła, Moskwa 1966, il.
119, 140 i 166. O popularności tego tematu w sztuce rus-
kiej w. XIV—XV świadczy również jego występowanie
w malarstwie miniaturowym, por. O. Popowa, Les
miniatures russes du XIe au XVe siecle, Leningrad 1975,
il. 54 i 72.
3 — Folia Historiae...
33