DOI Artikel:
Krakowski, Piotr: Z zagadnień polskiego malarstwa krajobrazowego w I połowie w. XIX.: (Teoria i twórczość)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20408#0134
Folia Historiae Artium, T. XIII (1977)
PIOTR KRAKOWSKI
Z ZAGADNIE# POLSKIEGO MALARSTWA KRAJOBRAZOWEGO W I POŁOWIE W. XIX
(Teoria i twórczość)
W sztuce polskiej pierwszej połowy w. XIX
malarstwo krajobrazowe zaczęło zyskiwać sobie
coraz ważniejszą pozycję. Wprawdzie długo jesz-
cze obowiązywała tradycyjna hierarchia wartości,
czemu dał wyraz m. in. Szczęsny Morawski, pi-
sząc w swoich Uwagach nad wystawą obrazów
malarzy krajowych we Lwowie roku 1847, iż „sy-
stem w całym świecie przyjęty, jest: Obrazy re-
ligijne, religijno-historyczne, obrazy historyczne,
rodzajowe, czyli sceny życia prywatnego, alegorie,
mythus, studia, portrety, zwierzęta, widoki i kwia-
ty, architektura i sprzęty” x, nie mniej sztuka pej-
zażowa zaczęła stawać się u nas coraz bardziej
popularna. Jednocześnie w okresie romantyzmu
w malarstwie krajobrazowym — podobnie zresz-
tą jak w całej sztuce — daje się zauważyć stop-
niowe przechodzenie od przedstawień wyraźnie
idealistycznych do obrazów natury bardziej bli-
skich rzeczywistości. Te wszystkie przemiany do-
konywały się jednak bardzo wolno, a okres idea-
lizmu w całej kulturze europejskiej, w szczegól-
ności zaś idealizmu niemieckiego, wywarł wy-
raźne piętno na sztuce polskiej w pierwszej po-
łowie zeszłego stulecia. Było to konsekwencją
wielu złożonych zjawisk o pozornie dość nieraz
odległych rodowodach.
Charakterystyczny dla tego okresu uniwersa-
lizm, symbolizm i indywidualizm miał swe po-
czątki zarówno u Johanna Georga Hamanna jak
i Shaftesburego czy Jana Jakuba Rousseau. Ce-
chowała te czasy wiara w jedność Boga i natury,
a więc jak najbardziej symboliczne ujęcie świata,
który ma stanowić zewnętrzną stronę rządzącej
1 Cyt. za M. T r e t e r e m: Matejko. Osobowość
artysty, twórczość, forma i styl, Lwów-Warszawa 1939,
s. 116.
siły boskiej, jak powiadano: „der Gottheit leben-
diges Kleid”. Dla Hamanna wszystko jest obra-
zem i symbolem dla wewnętrznego boskiego i du-
chowego jądra. „Ciało jest szatą duszy” — po-
wiada. „Wszystkie zjawiska natury są — dla nie-
go — marzeniami, przywidzeniami, zagadkami,
które posiadają swoje znaczenie, swój tajemny
sens. Księgi natury i historii są niczym innym,
jak tylko cyframi, ukrytymi znakami” 1 2.
Kolosalne znaczenie ma i wywiera wpływ na
niemiecki idealizm Shaftesbury ze swoją koncep-
cją formy, wynikającej z założeń, iż powstaje
ona poprzez tworzące ją siły duszy. Prowadzi to
do porzucenia dotychczas panującej estetyki for-
my i daje podstawę nowej estetyce, interesującej
się duchowo-cielesną postacią, co w konsekwencji
prowadzi do koncepcji „formy wewnętrznej”.
Shaftesbury wpływa w znacznej mierze na od-
życie neoplatonizmu w idealistycznej filozofii i es-
tetyce w. XVIII, czemu zresztą walnie dopomaga
uaktywnienie się w tym czasie pietyzmu 3.
Zostają też w sposób nieraz bardzo skrajny
zakwestionowane dotychczasowe zdobycze kultu-
rowe i cywilizacyjne, do których zaczęto odnosić
się z pesymizmem. J. J. Rousseau staje na czele
tych, którzy głoszą hasło „powrotu do natury”.
Śledząc rozwój malarstwa krajobrazowego w
środowisku polskim, niewątpliwie wtedy arty-
stycznie prowincjonalnym i naśladowczym, mo-
żemy powiedzieć, że poglądy estetyczne, które do
nas dochodziły, docierały głównie za pośrednic-
twem Niemców i Francuzów. Wystarczy wymie-
nić kilku polskich estetyków tego okresu, żeby
2 Cyt. za F. Kochem: Deutsche Kultur des Ide-
alismus, Potsdam 1935, s. 10, 15—16.
3 Tamże, s. 17—18.
125
PIOTR KRAKOWSKI
Z ZAGADNIE# POLSKIEGO MALARSTWA KRAJOBRAZOWEGO W I POŁOWIE W. XIX
(Teoria i twórczość)
W sztuce polskiej pierwszej połowy w. XIX
malarstwo krajobrazowe zaczęło zyskiwać sobie
coraz ważniejszą pozycję. Wprawdzie długo jesz-
cze obowiązywała tradycyjna hierarchia wartości,
czemu dał wyraz m. in. Szczęsny Morawski, pi-
sząc w swoich Uwagach nad wystawą obrazów
malarzy krajowych we Lwowie roku 1847, iż „sy-
stem w całym świecie przyjęty, jest: Obrazy re-
ligijne, religijno-historyczne, obrazy historyczne,
rodzajowe, czyli sceny życia prywatnego, alegorie,
mythus, studia, portrety, zwierzęta, widoki i kwia-
ty, architektura i sprzęty” x, nie mniej sztuka pej-
zażowa zaczęła stawać się u nas coraz bardziej
popularna. Jednocześnie w okresie romantyzmu
w malarstwie krajobrazowym — podobnie zresz-
tą jak w całej sztuce — daje się zauważyć stop-
niowe przechodzenie od przedstawień wyraźnie
idealistycznych do obrazów natury bardziej bli-
skich rzeczywistości. Te wszystkie przemiany do-
konywały się jednak bardzo wolno, a okres idea-
lizmu w całej kulturze europejskiej, w szczegól-
ności zaś idealizmu niemieckiego, wywarł wy-
raźne piętno na sztuce polskiej w pierwszej po-
łowie zeszłego stulecia. Było to konsekwencją
wielu złożonych zjawisk o pozornie dość nieraz
odległych rodowodach.
Charakterystyczny dla tego okresu uniwersa-
lizm, symbolizm i indywidualizm miał swe po-
czątki zarówno u Johanna Georga Hamanna jak
i Shaftesburego czy Jana Jakuba Rousseau. Ce-
chowała te czasy wiara w jedność Boga i natury,
a więc jak najbardziej symboliczne ujęcie świata,
który ma stanowić zewnętrzną stronę rządzącej
1 Cyt. za M. T r e t e r e m: Matejko. Osobowość
artysty, twórczość, forma i styl, Lwów-Warszawa 1939,
s. 116.
siły boskiej, jak powiadano: „der Gottheit leben-
diges Kleid”. Dla Hamanna wszystko jest obra-
zem i symbolem dla wewnętrznego boskiego i du-
chowego jądra. „Ciało jest szatą duszy” — po-
wiada. „Wszystkie zjawiska natury są — dla nie-
go — marzeniami, przywidzeniami, zagadkami,
które posiadają swoje znaczenie, swój tajemny
sens. Księgi natury i historii są niczym innym,
jak tylko cyframi, ukrytymi znakami” 1 2.
Kolosalne znaczenie ma i wywiera wpływ na
niemiecki idealizm Shaftesbury ze swoją koncep-
cją formy, wynikającej z założeń, iż powstaje
ona poprzez tworzące ją siły duszy. Prowadzi to
do porzucenia dotychczas panującej estetyki for-
my i daje podstawę nowej estetyce, interesującej
się duchowo-cielesną postacią, co w konsekwencji
prowadzi do koncepcji „formy wewnętrznej”.
Shaftesbury wpływa w znacznej mierze na od-
życie neoplatonizmu w idealistycznej filozofii i es-
tetyce w. XVIII, czemu zresztą walnie dopomaga
uaktywnienie się w tym czasie pietyzmu 3.
Zostają też w sposób nieraz bardzo skrajny
zakwestionowane dotychczasowe zdobycze kultu-
rowe i cywilizacyjne, do których zaczęto odnosić
się z pesymizmem. J. J. Rousseau staje na czele
tych, którzy głoszą hasło „powrotu do natury”.
Śledząc rozwój malarstwa krajobrazowego w
środowisku polskim, niewątpliwie wtedy arty-
stycznie prowincjonalnym i naśladowczym, mo-
żemy powiedzieć, że poglądy estetyczne, które do
nas dochodziły, docierały głównie za pośrednic-
twem Niemców i Francuzów. Wystarczy wymie-
nić kilku polskich estetyków tego okresu, żeby
2 Cyt. za F. Kochem: Deutsche Kultur des Ide-
alismus, Potsdam 1935, s. 10, 15—16.
3 Tamże, s. 17—18.
125