DOI Artikel:
Różycka-Bryzek, Anna: Wyobrażenia aniołow w bizantyńsko-ruskich malowidłach kaplicy Św. Trójcy na zamku w Lublinie (1418)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20408#0048
szanymi formami zwierzęco-ludzkimi, aniołowie
stopni niższych, powołani do spełniania różnora-
kich poruczeń boskich na ziemi jako jego praw-
dziwi posłańcy i zwiastunowie nowin, występują
pod postacią ludzką, z reguły ze skrzydłami.
Czterej wielcy archaniołowie
Mimo że w oficjalnej hierarchii archaniołowie
znajdują się zaledwie na przedostatnim szczeblu
najniższej triady, w doktrynie, kulcie i sztuce
czterej z nich, zwani wielkimi, mieli zawsze miej-
sce wyjątkowe, wyniesieni ponad całość stworze-
nia, jedyni nazwani imionami własnymi pośród
siedmiu aniołów tronu bożego (Tob. 12, 15) strze-
gących Majestatu Pana. Zgodnie z tą rolą archa-
niołowie na sklepieniu lubelskim otaczają Chry-
stusa z czterech stron, stojąc w wyniosłych, fron-
talnych postawach: dwaj wysunięci do przodu,
w wysklepkach nachylonych ku nawie, i dwaj za
nim, widoczni tylko od strony wschodniej. Repre-
zentują jednakowy typ pięknego młodzieńca
o bujnych włosach przepasanych wstążką — tae-
nia z dziedzictwa po Nike, mają też te same atry-
buty: w prawej ręce berło na długiej lasce, ozna-
kę pełnienia ceremonialnych godności na dworze
boskim ukształtowanym na wzór cesarskiego, w
lewej kulę-glob, symbol nieograniczonej władzy
Kosmokratora nad wszechświatem, w imieniu któ-
rego ją wykonują 64. Z wyjątkiem jednego odzia-
nego w sakkos z lorosem, pozostali noszą chitony
lamowane przy brzegach i przewiązane w pasie,
płaszcze z palmetowymi tablionami na ramionach,
a na nogach owijacze — znamienny element ubio-
ru wojskowego sięgający tradycji irańsko-grec-
się duchów najwyższych z ludźmi — przeciwny samej
zasadzie hierarchii — że cały rozdział XIII poświęca on
na udowodnienie, iż Izajasz został oczyszczony przez
zwykłego anioła ostatniego szczebla, pouczonego o tej
misji przez serafina, a w Biblii nazwanego serafinem
(Iz. 6,6) z powodu rodzaju spełnionej funkcji właściwej
temu chórowi aniołów (a. c., s. 159—164). — Roąues,
o. c., s. LXXVIII.
64 O antycznej genezie anioła w typie idealizowane-
go młodzieńca, z parą skrzydeł i w białej szacie ozna-
czającej istoty promieniujące blaskiem, por. Pallas,
o. c., szp. 24 i n. Apokryficzną interpretację znaczenia
przepaski we włosach archaniołów przytacza na podsta-
wie tekstu późnoruskiego Sbornego Podlinnika F. B u-
słajew (Istoriczeskije oczerki russkoj narodnoj słowie-
snosti i iskusstwa, II: Driewnierusskaja narodnaja litie-
ratura i iskusstwo, Petersburg 1861, s. 297, przypis 4):
końce przepasek (rus. sluchi, toroki) unoszą się w chwili,
gdy Bóg zamierza przekazać archaniołom swoje rozkazy;
na ten znak spoglądają oni w trzymane w rękach zwier-
ciadła, odczytując w nich treść rozkazu (na passus ten
kiej, jaki się przyjął w sztuce bizantyńskiej. Przy
ogólnym wspólnym typie stroje te różnią się pew-
nymi szczegółami65.
Ikonografia bizantyńska nie indywidualizowała
na ogół wyglądu archaniołów w przedstawieniach
zbiorowych, zaznaczając natomiast ich odrębności
tam, gdzie występują osobno. Np. Gabriel w sce-
nie Zwiastowania ma niekiedy bogaty strój dygni-
tarza dworu, a nawet cesarski, Michał zaś w wi-
zerunkach pojedynczych i ulubionych zwłaszcza
na Rusi cyklach scen z jego legendy nosi pełne
uzbrojenie rycerskie66. Identyfikacja tych dwu
archaniołów, nawet gdyby się nie zachował przy
Gabrielu napis TaBpHJib (ryc. 23), jest oczywi-
sta, gdyż po prawicy bożej zawsze stoi Michał,
a z lewej strony — Gabriel67. Michał (ryc. 25),
dowódca (archistrateg) wojsk niebiańskich, w
średniowiecznej tradycji apokryficznej zbrojne
ramię Boga w obronie wybranych ludów oraz
ten, który w dniu zmartwychwstania poprowadzi
zmarłych przed oblicze Sędziego, by ważyć na
szali sprawiedliwości ich dusze, otrzymał tu —
zgodnie z wymienioną charakterystyką — pew-
ne znamiona wojskowe: chiton ma, jak żołnierze,
nieco krótszy niż inni i, choć jest bez pancerza
i miecza, stoi we władczej postawie wojownika
zwycięskiego na szeroko rozstawionych nogach,
przywodząc na myśl wizję z Apokalipsy Jana
(12, 7—9) o pokonaniu smoka-szatana. Gabriel,
w tradycji obu Testamentów zwiastun dobrej no-
winy i orędownik ludzkości, odznacza się strojem
dworskim złożonym z sakkosu (dalmatyki) z lo-
rosem, którego sposób nałożenia zdradza już odejś-
cie od pierwowzoru antycznego: wprawdzie jed-
nym końcem jest prawidłowo przerzucony przez
zwraca uwagę Walicki, o. c., s. 55). — W sprawie
symboliki globu por. P. E. Schramm, Sphaira-Glo-
bus-Reichsapfel. Wanderung und Wandlung eines Herr-
schaftszeichens, Stuttgart 1958, s. 7—28.
65 Walicki (o. c., s. 54—55) inaczej określa stroje
archaniołów na sklepieniu prezbiterium, mówiąc m. in.
o ornamencie na wierzchnim chitonie i luźnym końcu
pasa jakby w odniesieniu do kilku z nich; w zdegenero-
wanym typie lorosu widzi nadto wpływy zachodnie.
66 Wczesnym i rzadkim bizantyńskim przykładem
zróżnicowanej ikonografii czterech wielkich archaniołów
są mozaiki w kopule Capella Palatina w Palermo z r.
1148; tu jednak odwrotnie, niżby się spodziewać należa-
ło, Michał i Uriel noszą dworskie sakkosy, podczas gdy
Rafał i Gabriel — stroje wojskowe; pozostali czterej,
już zwykli aniołowie, odziani są w tradycyjne chitony
z himationami (zob. D e m u s, o. c., il. 13—14, s. 39).
67 W tym porządku przedstawiano ich od najdaw-
niejszych czasów. P. Perdrizet (Uarchange Ouriel,
Seminarium Kondakovianum, II, 1928, s. 248) przytacza
etiopską modlitwę przywołującą obraz Boga z Michałem
40
stopni niższych, powołani do spełniania różnora-
kich poruczeń boskich na ziemi jako jego praw-
dziwi posłańcy i zwiastunowie nowin, występują
pod postacią ludzką, z reguły ze skrzydłami.
Czterej wielcy archaniołowie
Mimo że w oficjalnej hierarchii archaniołowie
znajdują się zaledwie na przedostatnim szczeblu
najniższej triady, w doktrynie, kulcie i sztuce
czterej z nich, zwani wielkimi, mieli zawsze miej-
sce wyjątkowe, wyniesieni ponad całość stworze-
nia, jedyni nazwani imionami własnymi pośród
siedmiu aniołów tronu bożego (Tob. 12, 15) strze-
gących Majestatu Pana. Zgodnie z tą rolą archa-
niołowie na sklepieniu lubelskim otaczają Chry-
stusa z czterech stron, stojąc w wyniosłych, fron-
talnych postawach: dwaj wysunięci do przodu,
w wysklepkach nachylonych ku nawie, i dwaj za
nim, widoczni tylko od strony wschodniej. Repre-
zentują jednakowy typ pięknego młodzieńca
o bujnych włosach przepasanych wstążką — tae-
nia z dziedzictwa po Nike, mają też te same atry-
buty: w prawej ręce berło na długiej lasce, ozna-
kę pełnienia ceremonialnych godności na dworze
boskim ukształtowanym na wzór cesarskiego, w
lewej kulę-glob, symbol nieograniczonej władzy
Kosmokratora nad wszechświatem, w imieniu któ-
rego ją wykonują 64. Z wyjątkiem jednego odzia-
nego w sakkos z lorosem, pozostali noszą chitony
lamowane przy brzegach i przewiązane w pasie,
płaszcze z palmetowymi tablionami na ramionach,
a na nogach owijacze — znamienny element ubio-
ru wojskowego sięgający tradycji irańsko-grec-
się duchów najwyższych z ludźmi — przeciwny samej
zasadzie hierarchii — że cały rozdział XIII poświęca on
na udowodnienie, iż Izajasz został oczyszczony przez
zwykłego anioła ostatniego szczebla, pouczonego o tej
misji przez serafina, a w Biblii nazwanego serafinem
(Iz. 6,6) z powodu rodzaju spełnionej funkcji właściwej
temu chórowi aniołów (a. c., s. 159—164). — Roąues,
o. c., s. LXXVIII.
64 O antycznej genezie anioła w typie idealizowane-
go młodzieńca, z parą skrzydeł i w białej szacie ozna-
czającej istoty promieniujące blaskiem, por. Pallas,
o. c., szp. 24 i n. Apokryficzną interpretację znaczenia
przepaski we włosach archaniołów przytacza na podsta-
wie tekstu późnoruskiego Sbornego Podlinnika F. B u-
słajew (Istoriczeskije oczerki russkoj narodnoj słowie-
snosti i iskusstwa, II: Driewnierusskaja narodnaja litie-
ratura i iskusstwo, Petersburg 1861, s. 297, przypis 4):
końce przepasek (rus. sluchi, toroki) unoszą się w chwili,
gdy Bóg zamierza przekazać archaniołom swoje rozkazy;
na ten znak spoglądają oni w trzymane w rękach zwier-
ciadła, odczytując w nich treść rozkazu (na passus ten
kiej, jaki się przyjął w sztuce bizantyńskiej. Przy
ogólnym wspólnym typie stroje te różnią się pew-
nymi szczegółami65.
Ikonografia bizantyńska nie indywidualizowała
na ogół wyglądu archaniołów w przedstawieniach
zbiorowych, zaznaczając natomiast ich odrębności
tam, gdzie występują osobno. Np. Gabriel w sce-
nie Zwiastowania ma niekiedy bogaty strój dygni-
tarza dworu, a nawet cesarski, Michał zaś w wi-
zerunkach pojedynczych i ulubionych zwłaszcza
na Rusi cyklach scen z jego legendy nosi pełne
uzbrojenie rycerskie66. Identyfikacja tych dwu
archaniołów, nawet gdyby się nie zachował przy
Gabrielu napis TaBpHJib (ryc. 23), jest oczywi-
sta, gdyż po prawicy bożej zawsze stoi Michał,
a z lewej strony — Gabriel67. Michał (ryc. 25),
dowódca (archistrateg) wojsk niebiańskich, w
średniowiecznej tradycji apokryficznej zbrojne
ramię Boga w obronie wybranych ludów oraz
ten, który w dniu zmartwychwstania poprowadzi
zmarłych przed oblicze Sędziego, by ważyć na
szali sprawiedliwości ich dusze, otrzymał tu —
zgodnie z wymienioną charakterystyką — pew-
ne znamiona wojskowe: chiton ma, jak żołnierze,
nieco krótszy niż inni i, choć jest bez pancerza
i miecza, stoi we władczej postawie wojownika
zwycięskiego na szeroko rozstawionych nogach,
przywodząc na myśl wizję z Apokalipsy Jana
(12, 7—9) o pokonaniu smoka-szatana. Gabriel,
w tradycji obu Testamentów zwiastun dobrej no-
winy i orędownik ludzkości, odznacza się strojem
dworskim złożonym z sakkosu (dalmatyki) z lo-
rosem, którego sposób nałożenia zdradza już odejś-
cie od pierwowzoru antycznego: wprawdzie jed-
nym końcem jest prawidłowo przerzucony przez
zwraca uwagę Walicki, o. c., s. 55). — W sprawie
symboliki globu por. P. E. Schramm, Sphaira-Glo-
bus-Reichsapfel. Wanderung und Wandlung eines Herr-
schaftszeichens, Stuttgart 1958, s. 7—28.
65 Walicki (o. c., s. 54—55) inaczej określa stroje
archaniołów na sklepieniu prezbiterium, mówiąc m. in.
o ornamencie na wierzchnim chitonie i luźnym końcu
pasa jakby w odniesieniu do kilku z nich; w zdegenero-
wanym typie lorosu widzi nadto wpływy zachodnie.
66 Wczesnym i rzadkim bizantyńskim przykładem
zróżnicowanej ikonografii czterech wielkich archaniołów
są mozaiki w kopule Capella Palatina w Palermo z r.
1148; tu jednak odwrotnie, niżby się spodziewać należa-
ło, Michał i Uriel noszą dworskie sakkosy, podczas gdy
Rafał i Gabriel — stroje wojskowe; pozostali czterej,
już zwykli aniołowie, odziani są w tradycyjne chitony
z himationami (zob. D e m u s, o. c., il. 13—14, s. 39).
67 W tym porządku przedstawiano ich od najdaw-
niejszych czasów. P. Perdrizet (Uarchange Ouriel,
Seminarium Kondakovianum, II, 1928, s. 248) przytacza
etiopską modlitwę przywołującą obraz Boga z Michałem
40