DOI Artikel:
Różycka-Bryzek, Anna: Wyobrażenia aniołow w bizantyńsko-ruskich malowidłach kaplicy Św. Trójcy na zamku w Lublinie (1418)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20408#0055
30. Anioł (archanioł?). Kaplica zamkowa w Lublinie, ma-
lowidło na sklepieniu północno-wschodniego przęsła nawy
(fot. J. Urbanowicz)
wskazującymi, że pełnią funkcje liturgiczne. Dwaj
występują na sklepieniu nawy nad wejściem do
prezbiterium i dwaj we wschodnich polach skle-
pienia prezbiterium bezpośrednio nad ołtarzem
(ryc. 33 i 34). Zwróceni w trzech czwartych żywo
się kierują w stronę wizerunku Chrystusa i za-
razem ołtarza, trzej odziani w zwykłe chitony
z himationami, a jeden w bardziej oficjalną dal-
matykę. Ruch i akcja nadają im piętno ziemskie,
wyłączając jakby z zespołu aniołów frontalnych
uzmysławiających duchy bytujące w niebie —
oni bowiem współuczestniczą w liturgii odpra-
wianej w sanktuarium poniżej; zróżnicowanie zaś
szat ilustruje zapewne myśl, że w obrzędzie mogą
brać udział aniołowie różnych stopni.
Koncepcja o współuczestniczeniu aniołów w
czci oddawanej Bogu przez Kościół ziemski, ma-
jąca swe źródło m. in. w Apokalipsie Jana (8,
2—5), dosłowny wyraz znajdowała w sztuce bi-
zantyńskiej począwszy od okresu po ikonoklaźmie
przez przedstawianie ich z atrybutami liturgii,
jak rypidia, kadzielnice i lichtarze ze świecami,
przysługującymi diakonom, a nieraz też w sza-
tach diakońskich — dalmatyce z orarionem 92. Co-
raz liczniej pojawiają się w sztuce późnobizantyń-
skiej w związku z nowymi tematami inspirowa-
nymi przez liturgię, a także w scenach historycz-
nych w charakterze uświetniającej Chrystusa świ-
ty, np. w rozbudowanych kompozycjach Zaśnięcia
Matki Boskiej (ryc. 35 ) 93.
się w anaforze (prefacji) do wszystkich dziewięciu chó-
rów był w ciągu roku używany znacznie rzadziej (dzie-
sięć razy) niż najpowszechniejszy — św. Jana Chryzo-
stoma, wzywający tylko cztery kategorie duchów nie-
biańskich (por. przypis 14 oraz Paprocki, o. c., s. 11—
—12 i 23).
92 P a 11 a s, o. c., szp. 28.
93 M. in. w tytułowym malowidle cerkwi Zaśnięcia
Matki Boskiej w Sopoczanach z r. 1262, gdzie tłumnie
31. Taksj ar chowie (Sobór archanioła Michała), ikona pół-
nocnoruska, w. XV. Moskwa, Galeria Tretiakowska (we-
dług N. P. Kondakowa)
W jakim stosunku pozostają lubelskie zespo-
ły aniołów do programu malowideł na sklepieniach
kościołów bizantyńskich? We wstępie już wspo-
mniano, że od w. XIII zaznaczała się tendencja
do mnożenia w tych miejscach przedstawicieli
hierarchii niebiańskiej oraz wzbogacania ich
odmian ikonograficznych94; dotyczy to przede
wszystkim istot pierwszej triady, obecność bo-
wiem aniołów antropomorficznych, łącznie z do-
minującą grupą czterech archaniołów w kopu-
le, jest ugruntowana od najdawniejszego okresu.
W centralnej części budowli wyróżnić można
dwie strefy występowania aniołów, pendentywy
oraz podstawę hemisfery kopuły, nieraz łącznie
z tamburem.
I tak w pendentywach — w klasycznym pro-
gramie zarezerwowanych dla ewangelistów, w
prowincjonalnym zaś małoazjatyckim często dla
samych tylko ich symboli — pojawiać się znów
otaczają Chrystusa z wielkimi świecznikami w rękach;
podobnie w moskiewskiej ikonie z połowy w. XV (zob.
G. W. P o p o w, Zywopis i miniatiura Moskwy sieriediny
XV—naczala XVI wieka, Moskwa 1975, ił. 15—16). O Sie-
czkowska (o. c., s. 91—92) niesłusznie przypisuje anio-
łów lubelskich z lichtarzami tradycji zachodniej.
94 Dionizy z Furny zaleca malować wokół Chrystusa
w kopule zastępy cherubinów i tronów; w wypadku zaś
sklepienia kolebkowego wymienia już tylko ogólnie chó-
47
lowidło na sklepieniu północno-wschodniego przęsła nawy
(fot. J. Urbanowicz)
wskazującymi, że pełnią funkcje liturgiczne. Dwaj
występują na sklepieniu nawy nad wejściem do
prezbiterium i dwaj we wschodnich polach skle-
pienia prezbiterium bezpośrednio nad ołtarzem
(ryc. 33 i 34). Zwróceni w trzech czwartych żywo
się kierują w stronę wizerunku Chrystusa i za-
razem ołtarza, trzej odziani w zwykłe chitony
z himationami, a jeden w bardziej oficjalną dal-
matykę. Ruch i akcja nadają im piętno ziemskie,
wyłączając jakby z zespołu aniołów frontalnych
uzmysławiających duchy bytujące w niebie —
oni bowiem współuczestniczą w liturgii odpra-
wianej w sanktuarium poniżej; zróżnicowanie zaś
szat ilustruje zapewne myśl, że w obrzędzie mogą
brać udział aniołowie różnych stopni.
Koncepcja o współuczestniczeniu aniołów w
czci oddawanej Bogu przez Kościół ziemski, ma-
jąca swe źródło m. in. w Apokalipsie Jana (8,
2—5), dosłowny wyraz znajdowała w sztuce bi-
zantyńskiej począwszy od okresu po ikonoklaźmie
przez przedstawianie ich z atrybutami liturgii,
jak rypidia, kadzielnice i lichtarze ze świecami,
przysługującymi diakonom, a nieraz też w sza-
tach diakońskich — dalmatyce z orarionem 92. Co-
raz liczniej pojawiają się w sztuce późnobizantyń-
skiej w związku z nowymi tematami inspirowa-
nymi przez liturgię, a także w scenach historycz-
nych w charakterze uświetniającej Chrystusa świ-
ty, np. w rozbudowanych kompozycjach Zaśnięcia
Matki Boskiej (ryc. 35 ) 93.
się w anaforze (prefacji) do wszystkich dziewięciu chó-
rów był w ciągu roku używany znacznie rzadziej (dzie-
sięć razy) niż najpowszechniejszy — św. Jana Chryzo-
stoma, wzywający tylko cztery kategorie duchów nie-
biańskich (por. przypis 14 oraz Paprocki, o. c., s. 11—
—12 i 23).
92 P a 11 a s, o. c., szp. 28.
93 M. in. w tytułowym malowidle cerkwi Zaśnięcia
Matki Boskiej w Sopoczanach z r. 1262, gdzie tłumnie
31. Taksj ar chowie (Sobór archanioła Michała), ikona pół-
nocnoruska, w. XV. Moskwa, Galeria Tretiakowska (we-
dług N. P. Kondakowa)
W jakim stosunku pozostają lubelskie zespo-
ły aniołów do programu malowideł na sklepieniach
kościołów bizantyńskich? We wstępie już wspo-
mniano, że od w. XIII zaznaczała się tendencja
do mnożenia w tych miejscach przedstawicieli
hierarchii niebiańskiej oraz wzbogacania ich
odmian ikonograficznych94; dotyczy to przede
wszystkim istot pierwszej triady, obecność bo-
wiem aniołów antropomorficznych, łącznie z do-
minującą grupą czterech archaniołów w kopu-
le, jest ugruntowana od najdawniejszego okresu.
W centralnej części budowli wyróżnić można
dwie strefy występowania aniołów, pendentywy
oraz podstawę hemisfery kopuły, nieraz łącznie
z tamburem.
I tak w pendentywach — w klasycznym pro-
gramie zarezerwowanych dla ewangelistów, w
prowincjonalnym zaś małoazjatyckim często dla
samych tylko ich symboli — pojawiać się znów
otaczają Chrystusa z wielkimi świecznikami w rękach;
podobnie w moskiewskiej ikonie z połowy w. XV (zob.
G. W. P o p o w, Zywopis i miniatiura Moskwy sieriediny
XV—naczala XVI wieka, Moskwa 1975, ił. 15—16). O Sie-
czkowska (o. c., s. 91—92) niesłusznie przypisuje anio-
łów lubelskich z lichtarzami tradycji zachodniej.
94 Dionizy z Furny zaleca malować wokół Chrystusa
w kopule zastępy cherubinów i tronów; w wypadku zaś
sklepienia kolebkowego wymienia już tylko ogólnie chó-
47