DOI Artikel:
Franckowiak, Franciszek: Krakowski ołtarz Dominikanów, jego treści i wygląd
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20408#0069
przedstawiciel starej mądrości Azji, która była
w średniowieczu ceniona jako kolebka wiedzy.
Baltazar ofiarowuje Dzieciątku złoto, Melchior
kadzidło, Kasper zaś mirrę (ryc. 7). Złoto w rę-
kach Baltazara ma symbolizować bogactwo
Wschodu, ponadto hołd składany królowi; ka-
dzidło to symbol hołdu składanego Bogu; mirra
natomiast — substancja używana do balsamowa-
nia zwłok — oznacza hołd temu, kto ma umrzeć,
a mimo to żyć po śmierci. Radosna scena Po-
kłonu Trzech Króli zawiera przeto również aluzję
do ziemskiej śmierci Chrystusa.
W obrazie naszym Chrystus sięga do skrzyni
ze złotymi monetami. Zgodnie z apokryficzną
Ewangelią Pseudo-Mateusza 19 Dzieciątko nie wy-
raża tym gestem wyłącznie zabawy, lecz pragnie
Mędrców obdarować otrzymanym złotem.
Ofiarowanie w świątyni i Obrzezanie
Sceny Ofiarowania w świątyni i Obrzezania
cechuje prawie identyczność (ryc. 8, 9, 10). Nie-
wielkie różnice dotyczą jedynie ułożenia Dzieciąt-
ka na ołtarzu oraz kilku atrybutów.
Źródłem literackim wyjaśniającym sens sceny
Ofiarowania w świątyni jest Ewangelia św. Łu-
kasza 19 20, w której wydarzenie to zostało szeroko
opisane: Maria i św. Józef przybyli do świątyni
jerozolimskiej i zgodnie z prawem Mojżeszowym
ofiarowują Dzieciątko Bogu oraz składają na ołta-
rzu ofiarę ubogich w postaci pary gołąbków.
Otwarta na ołtarzu księga (z pismem hebrajskim)
w rękach Symeona wskazuje, że przedstawiony
tu został moment proroctwa Symeona, który w
Dzieciątku rozpoznaje Zbawiciela, a także przepo-
wiada jego mękę. Gest Dzieciątka wyciągającego
ręce ku Symeonowej księdze można interpreto-
wać dwojako: może być gestem zabawy dziecka
albo też ilustracją, wyrażonej w ten sposób przez
Syna Bożego, akceptacji jego ofiary.
Na kompozycyjnej osi symetrii obydwu scen
malarz ustawił zapaloną świecę, której znaczenie
w tych obrzędach próbuje wyjaśnić A. M. von
Erff21. Podług jego interpretacji zapalona świeca
symbolizuje Chrystusa wcielonego. Autor ten pi-
sze też, że w alegorii świecy chodzi o podkreśle-
nie, iż ofiarowany celem zbawienia ludzkości
Chrystus jest synem czystej dziewicy, że jest
synem Boga z ciała Marii. Tak więc świeca i sie-
dzące pod nią gołębie (także symbol niewinności)
19 Ewang. Pseudo-Mat., cap. XVI.
20 Łk. 2, 22—38.
21 A. M. v. Erff [w:] Reallexikon zur deutschen
Kunstgeschichte, Stuttgart 1956, t. 3, szp. 1075, hasło
Kerze.
tworzą alegorię ofiary Jezusowej i odkupienia.
Proroctwo Symeona zawiera dwie treści mi-
styczne: zapowiedź odkupienia (które jest dziełem
ofiary) oraz zbawienia (aktu łaski). Maria poda-
jąca Dzieciątko na ołtarzu jest łącznikiem oby-
dwu treści, gdyż to ona jest tutaj — poprzez
swój gest — dawczynią ofiary zbawicielskiej, ja-
ka ma się dokonać dla spełnienia odwiecznych
wyroków Boga (symbolem ich jest otwarta księga).
Ucieczka do Egiptu
Zdarzenie to przedstawione na jednym z obra-
zów ołtarza zostało opisane w Ewangelii św. Ma-
teusza 22, jak również w tekstach apokryficznych:
w Arabskiej Ewangelii Dziecięctwa i Ewangelii
Pseudo-Mateusza 23. O tym, że ostatnia mogła być
znana naszemu malarzowi, świadczy zarysowanie
w krajobrazie widoku skalistej pustyni, którą opi-
suje ten autor. Wspomina on też, że Maria jechała
na oślicy, co — zastosowane w omawianym tu
obrazie (ryc. 11) — stanowi aluzję do triumfal-
nego wjazdu Jezusa do Jerozolimy.
Symbolika elementów scenerii krajobrazowej
dowodzi, że malarzowi chodziło o ukazanie Św.
Rodziny w momencie wkraczania z pustyni do
Egiptu. Poznajemy to po sylwetce miasta Goti-
nen, widocznego na linii horyzontu (pisze o tym
wspomniany wyżej Pseudo-Mateusz), a także po
rzece przecinającej krajobrąz. Perspektywicznie
namalowana wężowo wijąca się rzeka to prawdo-
podobnie Nil — symbol granicy Egiptu, którą
miała przekroczyć Św. Rodzina.
Złociste niebo (jedyne w cyklu maryjnym zło-
te tło), wiązka światła rozjaśniająca głowę Marii,
jak również rozświetlona droga pod kopytami
osiołka, sugerują, że Ucieczka do Egiptu potrak-
towana została nie tylko jako ilustracja faktu
opisanego w Ewangeliach, lecz że malarz pragnął
w ten sposób uwidocznić znaczenie mesjanistycz-
ne tego tematu. Zgodnie z tym Ucieczka ta ozna-
cza wyprowadzenie ludzkości z mroków niewiary
i pogaństwa oraz doprowadzenie jej do Boga.
Św. Rodzina w Egipcie
Źródłem literackim tłumaczącym to przedsta-
wienie jest apokryficzny tekst Arabskiej Ewan-
gelii Dziecięctwa24, a może również fragmenty
proroctwa Izajasza25 oraz Ewangelii Pseudo-Ma-
22 Mt. 2, 13—15.
23 Arabska Ewang. Dziecięctwa, cap. X, 2; Ewang.
Pseudo-Mat., cap. XVIII—XXIV.
24 Arabska Ewang. Dziecięctwa, cap. X, 2.
25 Iz., 19, 1.
61
w średniowieczu ceniona jako kolebka wiedzy.
Baltazar ofiarowuje Dzieciątku złoto, Melchior
kadzidło, Kasper zaś mirrę (ryc. 7). Złoto w rę-
kach Baltazara ma symbolizować bogactwo
Wschodu, ponadto hołd składany królowi; ka-
dzidło to symbol hołdu składanego Bogu; mirra
natomiast — substancja używana do balsamowa-
nia zwłok — oznacza hołd temu, kto ma umrzeć,
a mimo to żyć po śmierci. Radosna scena Po-
kłonu Trzech Króli zawiera przeto również aluzję
do ziemskiej śmierci Chrystusa.
W obrazie naszym Chrystus sięga do skrzyni
ze złotymi monetami. Zgodnie z apokryficzną
Ewangelią Pseudo-Mateusza 19 Dzieciątko nie wy-
raża tym gestem wyłącznie zabawy, lecz pragnie
Mędrców obdarować otrzymanym złotem.
Ofiarowanie w świątyni i Obrzezanie
Sceny Ofiarowania w świątyni i Obrzezania
cechuje prawie identyczność (ryc. 8, 9, 10). Nie-
wielkie różnice dotyczą jedynie ułożenia Dzieciąt-
ka na ołtarzu oraz kilku atrybutów.
Źródłem literackim wyjaśniającym sens sceny
Ofiarowania w świątyni jest Ewangelia św. Łu-
kasza 19 20, w której wydarzenie to zostało szeroko
opisane: Maria i św. Józef przybyli do świątyni
jerozolimskiej i zgodnie z prawem Mojżeszowym
ofiarowują Dzieciątko Bogu oraz składają na ołta-
rzu ofiarę ubogich w postaci pary gołąbków.
Otwarta na ołtarzu księga (z pismem hebrajskim)
w rękach Symeona wskazuje, że przedstawiony
tu został moment proroctwa Symeona, który w
Dzieciątku rozpoznaje Zbawiciela, a także przepo-
wiada jego mękę. Gest Dzieciątka wyciągającego
ręce ku Symeonowej księdze można interpreto-
wać dwojako: może być gestem zabawy dziecka
albo też ilustracją, wyrażonej w ten sposób przez
Syna Bożego, akceptacji jego ofiary.
Na kompozycyjnej osi symetrii obydwu scen
malarz ustawił zapaloną świecę, której znaczenie
w tych obrzędach próbuje wyjaśnić A. M. von
Erff21. Podług jego interpretacji zapalona świeca
symbolizuje Chrystusa wcielonego. Autor ten pi-
sze też, że w alegorii świecy chodzi o podkreśle-
nie, iż ofiarowany celem zbawienia ludzkości
Chrystus jest synem czystej dziewicy, że jest
synem Boga z ciała Marii. Tak więc świeca i sie-
dzące pod nią gołębie (także symbol niewinności)
19 Ewang. Pseudo-Mat., cap. XVI.
20 Łk. 2, 22—38.
21 A. M. v. Erff [w:] Reallexikon zur deutschen
Kunstgeschichte, Stuttgart 1956, t. 3, szp. 1075, hasło
Kerze.
tworzą alegorię ofiary Jezusowej i odkupienia.
Proroctwo Symeona zawiera dwie treści mi-
styczne: zapowiedź odkupienia (które jest dziełem
ofiary) oraz zbawienia (aktu łaski). Maria poda-
jąca Dzieciątko na ołtarzu jest łącznikiem oby-
dwu treści, gdyż to ona jest tutaj — poprzez
swój gest — dawczynią ofiary zbawicielskiej, ja-
ka ma się dokonać dla spełnienia odwiecznych
wyroków Boga (symbolem ich jest otwarta księga).
Ucieczka do Egiptu
Zdarzenie to przedstawione na jednym z obra-
zów ołtarza zostało opisane w Ewangelii św. Ma-
teusza 22, jak również w tekstach apokryficznych:
w Arabskiej Ewangelii Dziecięctwa i Ewangelii
Pseudo-Mateusza 23. O tym, że ostatnia mogła być
znana naszemu malarzowi, świadczy zarysowanie
w krajobrazie widoku skalistej pustyni, którą opi-
suje ten autor. Wspomina on też, że Maria jechała
na oślicy, co — zastosowane w omawianym tu
obrazie (ryc. 11) — stanowi aluzję do triumfal-
nego wjazdu Jezusa do Jerozolimy.
Symbolika elementów scenerii krajobrazowej
dowodzi, że malarzowi chodziło o ukazanie Św.
Rodziny w momencie wkraczania z pustyni do
Egiptu. Poznajemy to po sylwetce miasta Goti-
nen, widocznego na linii horyzontu (pisze o tym
wspomniany wyżej Pseudo-Mateusz), a także po
rzece przecinającej krajobrąz. Perspektywicznie
namalowana wężowo wijąca się rzeka to prawdo-
podobnie Nil — symbol granicy Egiptu, którą
miała przekroczyć Św. Rodzina.
Złociste niebo (jedyne w cyklu maryjnym zło-
te tło), wiązka światła rozjaśniająca głowę Marii,
jak również rozświetlona droga pod kopytami
osiołka, sugerują, że Ucieczka do Egiptu potrak-
towana została nie tylko jako ilustracja faktu
opisanego w Ewangeliach, lecz że malarz pragnął
w ten sposób uwidocznić znaczenie mesjanistycz-
ne tego tematu. Zgodnie z tym Ucieczka ta ozna-
cza wyprowadzenie ludzkości z mroków niewiary
i pogaństwa oraz doprowadzenie jej do Boga.
Św. Rodzina w Egipcie
Źródłem literackim tłumaczącym to przedsta-
wienie jest apokryficzny tekst Arabskiej Ewan-
gelii Dziecięctwa24, a może również fragmenty
proroctwa Izajasza25 oraz Ewangelii Pseudo-Ma-
22 Mt. 2, 13—15.
23 Arabska Ewang. Dziecięctwa, cap. X, 2; Ewang.
Pseudo-Mat., cap. XVIII—XXIV.
24 Arabska Ewang. Dziecięctwa, cap. X, 2.
25 Iz., 19, 1.
61