DOI Artikel:
Banach, Jerzy: Nieznany widok Krakowa z roku 1805
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20408#0126
powstałych przed r. 1807, które możemy zaliczyć
do jednego z tych dwóch rodzajów, obejmuje sie-
dem pozycji 5.
I w tej małej liczbie widoki różnią się między
sobą, co nie jest bez znaczenia dla badań nad
historią zabudowy Krakowa. Nie ma pośród nich
w ogóle widoków rysowanych z natury, które —
w każdym zbiorze widoków danej budowli, zespo-
łu budowli czy miasta — przede wszystkim da-
rzymy uwagą, gdyż powstały one w toku naocz-
nego oglądu modela przez twórcę przekazu. Za-
chowały się natomiast pierwsze reprodukcje wi-
doków wykonanych z natury, lecz nie znanych,
zaginionych. Ich wartość poznawcza jest niejed-
nakowa; z uwagi na mały format, dość dużą od-
ległość punktu widokowego od modela lub wresz-
cie fakt, że powstały jako ilustracje książek o te-
matyce nie mającej nic wspólnego z historią
miast — część z tych widoków przekazuje nie-
wiele informacji szczegółowych o zabudowie Kra-
kowa. W rezultacie tylko dwa widoki6 odznaczają
się dużą wartością poznawczą, przynosząc obok
sylwety panoramy miasta także szereg popraw-
nie, czasem dokładnie odtworzonych szczegółów
jego zabudowy.
W tym stanie rzeczy badacz widoków dawnego
Krakowa — a także ich miłośnik — z dużym
zainteresowaniem zatrzyma się nad ujawnionym
niedawno panoramicznym widokiem Krakowa,
wykonanym w r. 1805, a więc zaledwie dwa lata
przed rozpoczęciem burzenia murów obronnych 7.
Zainteresowanie nasze potęguje fakt, że lata dzie-
więćdziesiąte w. XVIII przyniosły ostatnie już
wzbogacenie przedrozbiorowej zabudowy Krako-
wa, a kilka lat później nastąpiły pierwsze roz-
biórki budowli kościelnych, których tak wiele
miało zniknąć z obrazu miasta w ciągu w. XIX.
Wzbogaceniem zabudowy, o którym wspomnieliś-
my? było opasanie stoków Wawelu murami obron-
nymi, na stoku zachodnim na rzucie gwiaździ-
stym; prace te, prowadzone w latach 1790—1794,
nie zostały ukończone8. Rozbiórki kościołów,
tutaj pojęcia z zakresu ikonografii urbanistycznej defi-
niujemy i treść ich wyjaśniamy w pracy: Ikonografia
Wawelu (Źródła do dziejów Wawelu, IX, Kraków 1976.
wol. 1, s. 11—18).
5 J. Banach, Dawne widoki Krakowa, Kraków
1967, s. 227—228.
6 Tamże, katalog poz. 7 i poz. 16.
' Widok, będący tematem niniejszego artykułu, zo-
stał niedawno nabyty za granicą przez p. dra Tomasza
Niewodniczańskiego. Właścicielowi dziękuję uprzejmie za
udostępnienie odbitki kserograficznej i negatywu foto-
graficznego widoku, danych technicznych, oraz za wy-
rażenie zgody na jego opublikowanie. Oryginał widoku
nie jest mi znany.
o których mowa, były następstwem sytuacji eko-
nomicznej miasta w drugiej połowie w. XVIII
(w którym to okresie osiągnęło ono stan najwięk-
szego w swych dziejach upadku), akcji kasacji
niektórych zakonów i wywłaszczania dóbr kościel-
nych prowadzonej z inicjatywy prymasa Michała
Poniatowskiego, na koniec działalności okupacyj-
nych władz austriackich, które po r. 1796 stoso-
wały różne formy nacisku, by doprowadzić do ro-
zebrania czy zburzenia nieużytkowanych i opusz-
czonych budowli. W rezultacie tylko u schyłku
w. XVIII i na początku w. XIX Kraków utracił
ponad dwadzieścia obiektów sakralnych 9. Siedząc
zabudowę Krakowa na widoku z r. 1805, będzie-
my pamiętać i o budynkach, które ledwo parę lat
temu zniknęły z obrazu miasta, i o tych, które
wkrótce miał spotkać los podobny.
Widok (ryc. 1) przedstawia miasto od zachodu,
z miejsca położonego na stoku wzgórza bł. Bro-
nisławy w pobliżu klasztoru i kościoła Norberta-
nek 10. Punkt widokowy był ceniony w początku
w. XIX; opis dawnej stolicy Polski opublikowa-
ny w r. 1811 zaznacza, iż „z góry S. Bronisławy,
największej przy Krakowie [...] widok tego mia-
sta wydaje się romansowy” n, tzn. niewątpliwie
romantyczny. Opinię tę potwierdził w r. 1820
Franciszek Wężyk w swych Okolicach Krakowa,
pisząc:
Z pagórków, u stóp których kręty strumień płynie,
Ginie oko ciekawe w rozległej dolinie.
Ileż rozmaitości i wdzięków udziela
widok z miejsc tych, gdzie stoi kościół Zbawiciela!12
Widok z r. 1805 daje się dobrze określić ele-
mentami opisu Wężyka. Prawą połowę jego pierw-
szego planu zajmuje łagodns zbocze wzgórza, oży-
wione drzewem o rozłożystych konarach, rusty-
kalnym sztafażem (pasterz, kilka zwierząt domo-
wych) i kościołem Najświętszego Salwatora, usy-
tuowanym przy prawym boku rysunku. Plan
środkowy wypełnia szeroka równina, poprzecznie
przecięta korytem strumienia: jest to Rudawa w
8 Miasto Kraków, cz. 1, Wawel (Katalog Zabytków
Sztuki w Polsce, IV, praca zbiór, pod red. J. Szabło-
wskiego, Warszawa 1965, s. 9, 145).
9 M. Rożek, Nieistniejący kościół Św. Szczepa-
na w Krakowie (Biuletyn HS, XXXVI, 1974, nr 3, s. 215).
10 Widok, malowany sepią, o wymiarach 52 cm X
X 36,5 cm, opatrzony pod panoramą po środku napisem
„Ansicht von Krakau gegen Westen” (napis przedzielony
herbem Krakowa), jest sygnowany i datowany; o sygnatu-
rze i dacie piszemy niżej.
11 Kalendarzyk polityczny krakowski [...] na rok 1811,
[b.m.r.w.], Opis Krakowa z okolicami* s. 43.
12 F. Wężyk, Okolice Krakowa, poema, Kraków
1820, s. 15.
118
do jednego z tych dwóch rodzajów, obejmuje sie-
dem pozycji 5.
I w tej małej liczbie widoki różnią się między
sobą, co nie jest bez znaczenia dla badań nad
historią zabudowy Krakowa. Nie ma pośród nich
w ogóle widoków rysowanych z natury, które —
w każdym zbiorze widoków danej budowli, zespo-
łu budowli czy miasta — przede wszystkim da-
rzymy uwagą, gdyż powstały one w toku naocz-
nego oglądu modela przez twórcę przekazu. Za-
chowały się natomiast pierwsze reprodukcje wi-
doków wykonanych z natury, lecz nie znanych,
zaginionych. Ich wartość poznawcza jest niejed-
nakowa; z uwagi na mały format, dość dużą od-
ległość punktu widokowego od modela lub wresz-
cie fakt, że powstały jako ilustracje książek o te-
matyce nie mającej nic wspólnego z historią
miast — część z tych widoków przekazuje nie-
wiele informacji szczegółowych o zabudowie Kra-
kowa. W rezultacie tylko dwa widoki6 odznaczają
się dużą wartością poznawczą, przynosząc obok
sylwety panoramy miasta także szereg popraw-
nie, czasem dokładnie odtworzonych szczegółów
jego zabudowy.
W tym stanie rzeczy badacz widoków dawnego
Krakowa — a także ich miłośnik — z dużym
zainteresowaniem zatrzyma się nad ujawnionym
niedawno panoramicznym widokiem Krakowa,
wykonanym w r. 1805, a więc zaledwie dwa lata
przed rozpoczęciem burzenia murów obronnych 7.
Zainteresowanie nasze potęguje fakt, że lata dzie-
więćdziesiąte w. XVIII przyniosły ostatnie już
wzbogacenie przedrozbiorowej zabudowy Krako-
wa, a kilka lat później nastąpiły pierwsze roz-
biórki budowli kościelnych, których tak wiele
miało zniknąć z obrazu miasta w ciągu w. XIX.
Wzbogaceniem zabudowy, o którym wspomnieliś-
my? było opasanie stoków Wawelu murami obron-
nymi, na stoku zachodnim na rzucie gwiaździ-
stym; prace te, prowadzone w latach 1790—1794,
nie zostały ukończone8. Rozbiórki kościołów,
tutaj pojęcia z zakresu ikonografii urbanistycznej defi-
niujemy i treść ich wyjaśniamy w pracy: Ikonografia
Wawelu (Źródła do dziejów Wawelu, IX, Kraków 1976.
wol. 1, s. 11—18).
5 J. Banach, Dawne widoki Krakowa, Kraków
1967, s. 227—228.
6 Tamże, katalog poz. 7 i poz. 16.
' Widok, będący tematem niniejszego artykułu, zo-
stał niedawno nabyty za granicą przez p. dra Tomasza
Niewodniczańskiego. Właścicielowi dziękuję uprzejmie za
udostępnienie odbitki kserograficznej i negatywu foto-
graficznego widoku, danych technicznych, oraz za wy-
rażenie zgody na jego opublikowanie. Oryginał widoku
nie jest mi znany.
o których mowa, były następstwem sytuacji eko-
nomicznej miasta w drugiej połowie w. XVIII
(w którym to okresie osiągnęło ono stan najwięk-
szego w swych dziejach upadku), akcji kasacji
niektórych zakonów i wywłaszczania dóbr kościel-
nych prowadzonej z inicjatywy prymasa Michała
Poniatowskiego, na koniec działalności okupacyj-
nych władz austriackich, które po r. 1796 stoso-
wały różne formy nacisku, by doprowadzić do ro-
zebrania czy zburzenia nieużytkowanych i opusz-
czonych budowli. W rezultacie tylko u schyłku
w. XVIII i na początku w. XIX Kraków utracił
ponad dwadzieścia obiektów sakralnych 9. Siedząc
zabudowę Krakowa na widoku z r. 1805, będzie-
my pamiętać i o budynkach, które ledwo parę lat
temu zniknęły z obrazu miasta, i o tych, które
wkrótce miał spotkać los podobny.
Widok (ryc. 1) przedstawia miasto od zachodu,
z miejsca położonego na stoku wzgórza bł. Bro-
nisławy w pobliżu klasztoru i kościoła Norberta-
nek 10. Punkt widokowy był ceniony w początku
w. XIX; opis dawnej stolicy Polski opublikowa-
ny w r. 1811 zaznacza, iż „z góry S. Bronisławy,
największej przy Krakowie [...] widok tego mia-
sta wydaje się romansowy” n, tzn. niewątpliwie
romantyczny. Opinię tę potwierdził w r. 1820
Franciszek Wężyk w swych Okolicach Krakowa,
pisząc:
Z pagórków, u stóp których kręty strumień płynie,
Ginie oko ciekawe w rozległej dolinie.
Ileż rozmaitości i wdzięków udziela
widok z miejsc tych, gdzie stoi kościół Zbawiciela!12
Widok z r. 1805 daje się dobrze określić ele-
mentami opisu Wężyka. Prawą połowę jego pierw-
szego planu zajmuje łagodns zbocze wzgórza, oży-
wione drzewem o rozłożystych konarach, rusty-
kalnym sztafażem (pasterz, kilka zwierząt domo-
wych) i kościołem Najświętszego Salwatora, usy-
tuowanym przy prawym boku rysunku. Plan
środkowy wypełnia szeroka równina, poprzecznie
przecięta korytem strumienia: jest to Rudawa w
8 Miasto Kraków, cz. 1, Wawel (Katalog Zabytków
Sztuki w Polsce, IV, praca zbiór, pod red. J. Szabło-
wskiego, Warszawa 1965, s. 9, 145).
9 M. Rożek, Nieistniejący kościół Św. Szczepa-
na w Krakowie (Biuletyn HS, XXXVI, 1974, nr 3, s. 215).
10 Widok, malowany sepią, o wymiarach 52 cm X
X 36,5 cm, opatrzony pod panoramą po środku napisem
„Ansicht von Krakau gegen Westen” (napis przedzielony
herbem Krakowa), jest sygnowany i datowany; o sygnatu-
rze i dacie piszemy niżej.
11 Kalendarzyk polityczny krakowski [...] na rok 1811,
[b.m.r.w.], Opis Krakowa z okolicami* s. 43.
12 F. Wężyk, Okolice Krakowa, poema, Kraków
1820, s. 15.
118