DOI Artikel:
Banach, Jerzy: Nieznany widok Krakowa z roku 1805
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20408#0128
dawnym jej biegu na odcinku od Zwierzyńca ku
przedmieściu Smoleńsk. Po lewej stronie koryta
widać dzisiejsze Błonia, po prawej — gaje i za-
rośla zajmujące wówczas niemal cały teren od
Grobli aż do klasztoru Norbertanek, zapewne
reszta historycznego zwierzyńca, zwana jeszcze
w w. XIX ,,ogrodem królewskim”. Ostatni plan
widoku tworzy panorama budowli ukrytych za
murami obronnymi Krakowa i Kazimierza, roz-
pościerająca się od klasztoru i kościoła Karmeli-
tów Na Piasku po stronie lewej od widza do kop-
ca Krakusa po prawej. Panorama została, mimo
niewielkich rozmiarów przedstawionych budowli,
narysowana tak dokładnie, iż można rozpoznać
nie tylko pojedyncze baszty czy gmachy, lecz nie-
jednokrotnie także ich szczegóły. W utożsamieniu
niektórych gmachów okaże się pomocny widok
Krakowa również od zachodu, lecz wykonany
z „błonia Zwierzynieckiego”, umieszczony na jed-
nej wspólnej planszy obok planu zwanego Kołłą-
tajowskim, powstałego w r. 1785 13 14 1S.
Po stronie lewej, blisko boku rysunku, usy-
tuowano klasztor i kościół Karmelitów Trzewicz-
kowych Na Piasku, przy ul. Karmelickiej 14,
z oświetloną dobrze główną, zwróconą ku zacho-
dowi fasadą. Spoza prawej części fasady wyłania
się inna budowla: jest to kościół Wizytek poło-
żony na placu Biskupim15. Przerwa, wypełniona
zarysami domów, oddziela te kościoły od grupy
budowli położonych już w pobliżu skupionej za-
budowy miejskiej. Budowli tych nie da się roz-
poznać szczegółowo, jednak niewątpliwie chodzi
tutaj o kilka niewielkich kościołów usytuowanych
na przedmieściu Kleparz. Spośród nich kościół
SS. Filipa i Jakuba został zburzony w r. 1801 16,
ale w czasie wykonywania rysunku istniały jesz-
13 Por. zamieszczone w Dawnych widokach Krako-
wa reprodukcje: całej panoramy — il. 16 na s. 120/121
oraz dwóch jej szczegółów, na s. 123 i 124. O widoku
„Kołłątaj owskim” tamże, s. 119—125 i katalog, poz. 16,
s. 217—218 (widok jest tam określony jeszcze jako „ostat-
nie przedstawienie miasta zamkniętego murami obron-
nymi”; obecnie ta cecha przysługuje widokowi z r.
1805). — Opisując w dalszym ciągu zabudowę Krakowa
na widoku z r. 1805 nie wymieniamy bram i baszt na-
leżących do miejskich murów obronnych. Ich bezbłędne
utożsamienie będzie możliwe po zapoznaniu się z orygi-
nałem widoku.
14 Wszystkie nazwy ulic podajemy w brzmieniu dzi-
siejszym.
15 Przy ul. Krowoderskiej 16.
16 Rederowa, o.c., s. 136. Kościół ten „stał na
tyłach dzisiejszego kościoła OO. Misjonarzy” {tamże,
przypis 351), położonego przy ul. Sw. Filipa.
17 Oba sprzedane na licytacji w r. 1818 (Redero-
wa, o.c., s. 138—140), ale kościół Sw. Krzyża stał jesz-
cze w r. 1821, widzimy go bowiem na rysunku J. Bro-
dowskiego noszącym tę datę (tamże, s. 138, il. 17); ry-
czę kościoły: Sw. Krzyża i Sw. Walentego przy
ulicy Długiej 17 oraz SS. Szymona i Judy przy
ulicy Warszawskiej 18. Tych właśnie budowli na-
leży dopatrywać się wśród gmachów przedstawio-
nych na widoku. Obok, po prawej stronie, wid-
nieje sylwetka klasztoru Reformatów i kościoła
Sw. Kazimierza, do której nieoczekiwanie przy-
lega elewacja kościoła Sw. Floriana na Kleparzu.
W sąsiedztwie tej ostatnio wymienionej świątyni
rozciąga się na widoku z r. 1805 za murami Kra-
kowa luka. Na panoramie z planu Kołłątajowskie-
go luka ta jest wypełniona gmachami: koszar
wojskowych (na które w ostatnim dwudziestoleciu
w. XVIII obrócono dom wzniesiony pod koniec
w. XVI przez jezuitów na nowicjat) i kościoła
Sw. Szczepana — dwu budynków stojących nie-
gdyś na placu Szczepańskim. Gmach koszar zbu-
rzyli Austriacy 19, kościół Sw. Szczepana rozebra-
no w r. 1802 20. Na widoku z r. 1805 wyróżnia
się natomiast smukła sylwetka i stromy dwuspa-
dowy dach kościoła Sw. Marka. Obok niego do-
minuje zwieńczona kopułą bryła kościoła Sw. An-
ny, a fasadę tego kościoła zakrywa częściowo bu-
dynek Kolegium Nowodworskiego o dwóch skrzy-
dłach równoległych (łączące je skrzydło zachod-
nie dobudowano dopiero w r. 1854), sąsiadujący
z gmachem Collegium Maius. Na tle kościoła Pan-
ny Marii znalazła się niewielka sylwetka kościoła
Sw. Norberta 21.
Część panoramy usytuowana na prawo od
kościoła Mariackiego, bliższa punktowi widoko-
wemu, została przedstawiona z większą dokład-
nością. Wyróżnia się zarys pałacu biskupiego,
obok niego długa połać dachu nad klasztorem
Franciszkanów; między nim zaś a pałacem bisku-
pim widać elewację i szczyt zachodni kościoła
sunek pozwala dobrze odtworzyć także sytuację kościo-
ła Św. Krzyża, albowiem za nim po lewej stronie wid-
nieje kościół Wizytek, przy ul. Krowoderskiej. — Zob.
także J. Krukowski, O słowiańskim kościele Sw.
Krzyża i klasztorze Benedyktynów założonym przez Ja-
dwigę i Jagiełłę na Kleparzu w Krakowie 1390 roku,
Kraków 1886.
18 Zburzony w r. 1871. Dzisiaj na tym miejscu stoi
klasztor Szarytek (Rederowa, o.c., s. 138); zob. też
W. Eliasz Radzikowski, Kraków dawny i te-
raźniejszy, Kraków [1902], s. 222.
19 Rederowa, o.c., s. 109, nie podaje jednak roku
zburzenia. Nie wskazuje go również S. Tomkowie z,
Ulice i place Krakowa w ciągu dziejów. Ich nazwy
i zmiany postaci, Kraków 1926, s. 99 (Bibl. krak., nry
63—64), natomiast A. Grabowski, Wspomnienia, II,
Kraków 1909, s. 215 (Bibl. krak., nr 41) pisze, że koszary
zburzono po r. 1809; ta informacja jest błędna, skoro
koszar nie ma już na widoku z r. 1805.
20 Rożek, o.c., s. 223.
21 Położony przy ul. Olszewskiego 1.
119
przedmieściu Smoleńsk. Po lewej stronie koryta
widać dzisiejsze Błonia, po prawej — gaje i za-
rośla zajmujące wówczas niemal cały teren od
Grobli aż do klasztoru Norbertanek, zapewne
reszta historycznego zwierzyńca, zwana jeszcze
w w. XIX ,,ogrodem królewskim”. Ostatni plan
widoku tworzy panorama budowli ukrytych za
murami obronnymi Krakowa i Kazimierza, roz-
pościerająca się od klasztoru i kościoła Karmeli-
tów Na Piasku po stronie lewej od widza do kop-
ca Krakusa po prawej. Panorama została, mimo
niewielkich rozmiarów przedstawionych budowli,
narysowana tak dokładnie, iż można rozpoznać
nie tylko pojedyncze baszty czy gmachy, lecz nie-
jednokrotnie także ich szczegóły. W utożsamieniu
niektórych gmachów okaże się pomocny widok
Krakowa również od zachodu, lecz wykonany
z „błonia Zwierzynieckiego”, umieszczony na jed-
nej wspólnej planszy obok planu zwanego Kołłą-
tajowskim, powstałego w r. 1785 13 14 1S.
Po stronie lewej, blisko boku rysunku, usy-
tuowano klasztor i kościół Karmelitów Trzewicz-
kowych Na Piasku, przy ul. Karmelickiej 14,
z oświetloną dobrze główną, zwróconą ku zacho-
dowi fasadą. Spoza prawej części fasady wyłania
się inna budowla: jest to kościół Wizytek poło-
żony na placu Biskupim15. Przerwa, wypełniona
zarysami domów, oddziela te kościoły od grupy
budowli położonych już w pobliżu skupionej za-
budowy miejskiej. Budowli tych nie da się roz-
poznać szczegółowo, jednak niewątpliwie chodzi
tutaj o kilka niewielkich kościołów usytuowanych
na przedmieściu Kleparz. Spośród nich kościół
SS. Filipa i Jakuba został zburzony w r. 1801 16,
ale w czasie wykonywania rysunku istniały jesz-
13 Por. zamieszczone w Dawnych widokach Krako-
wa reprodukcje: całej panoramy — il. 16 na s. 120/121
oraz dwóch jej szczegółów, na s. 123 i 124. O widoku
„Kołłątaj owskim” tamże, s. 119—125 i katalog, poz. 16,
s. 217—218 (widok jest tam określony jeszcze jako „ostat-
nie przedstawienie miasta zamkniętego murami obron-
nymi”; obecnie ta cecha przysługuje widokowi z r.
1805). — Opisując w dalszym ciągu zabudowę Krakowa
na widoku z r. 1805 nie wymieniamy bram i baszt na-
leżących do miejskich murów obronnych. Ich bezbłędne
utożsamienie będzie możliwe po zapoznaniu się z orygi-
nałem widoku.
14 Wszystkie nazwy ulic podajemy w brzmieniu dzi-
siejszym.
15 Przy ul. Krowoderskiej 16.
16 Rederowa, o.c., s. 136. Kościół ten „stał na
tyłach dzisiejszego kościoła OO. Misjonarzy” {tamże,
przypis 351), położonego przy ul. Sw. Filipa.
17 Oba sprzedane na licytacji w r. 1818 (Redero-
wa, o.c., s. 138—140), ale kościół Sw. Krzyża stał jesz-
cze w r. 1821, widzimy go bowiem na rysunku J. Bro-
dowskiego noszącym tę datę (tamże, s. 138, il. 17); ry-
czę kościoły: Sw. Krzyża i Sw. Walentego przy
ulicy Długiej 17 oraz SS. Szymona i Judy przy
ulicy Warszawskiej 18. Tych właśnie budowli na-
leży dopatrywać się wśród gmachów przedstawio-
nych na widoku. Obok, po prawej stronie, wid-
nieje sylwetka klasztoru Reformatów i kościoła
Sw. Kazimierza, do której nieoczekiwanie przy-
lega elewacja kościoła Sw. Floriana na Kleparzu.
W sąsiedztwie tej ostatnio wymienionej świątyni
rozciąga się na widoku z r. 1805 za murami Kra-
kowa luka. Na panoramie z planu Kołłątajowskie-
go luka ta jest wypełniona gmachami: koszar
wojskowych (na które w ostatnim dwudziestoleciu
w. XVIII obrócono dom wzniesiony pod koniec
w. XVI przez jezuitów na nowicjat) i kościoła
Sw. Szczepana — dwu budynków stojących nie-
gdyś na placu Szczepańskim. Gmach koszar zbu-
rzyli Austriacy 19, kościół Sw. Szczepana rozebra-
no w r. 1802 20. Na widoku z r. 1805 wyróżnia
się natomiast smukła sylwetka i stromy dwuspa-
dowy dach kościoła Sw. Marka. Obok niego do-
minuje zwieńczona kopułą bryła kościoła Sw. An-
ny, a fasadę tego kościoła zakrywa częściowo bu-
dynek Kolegium Nowodworskiego o dwóch skrzy-
dłach równoległych (łączące je skrzydło zachod-
nie dobudowano dopiero w r. 1854), sąsiadujący
z gmachem Collegium Maius. Na tle kościoła Pan-
ny Marii znalazła się niewielka sylwetka kościoła
Sw. Norberta 21.
Część panoramy usytuowana na prawo od
kościoła Mariackiego, bliższa punktowi widoko-
wemu, została przedstawiona z większą dokład-
nością. Wyróżnia się zarys pałacu biskupiego,
obok niego długa połać dachu nad klasztorem
Franciszkanów; między nim zaś a pałacem bisku-
pim widać elewację i szczyt zachodni kościoła
sunek pozwala dobrze odtworzyć także sytuację kościo-
ła Św. Krzyża, albowiem za nim po lewej stronie wid-
nieje kościół Wizytek, przy ul. Krowoderskiej. — Zob.
także J. Krukowski, O słowiańskim kościele Sw.
Krzyża i klasztorze Benedyktynów założonym przez Ja-
dwigę i Jagiełłę na Kleparzu w Krakowie 1390 roku,
Kraków 1886.
18 Zburzony w r. 1871. Dzisiaj na tym miejscu stoi
klasztor Szarytek (Rederowa, o.c., s. 138); zob. też
W. Eliasz Radzikowski, Kraków dawny i te-
raźniejszy, Kraków [1902], s. 222.
19 Rederowa, o.c., s. 109, nie podaje jednak roku
zburzenia. Nie wskazuje go również S. Tomkowie z,
Ulice i place Krakowa w ciągu dziejów. Ich nazwy
i zmiany postaci, Kraków 1926, s. 99 (Bibl. krak., nry
63—64), natomiast A. Grabowski, Wspomnienia, II,
Kraków 1909, s. 215 (Bibl. krak., nr 41) pisze, że koszary
zburzono po r. 1809; ta informacja jest błędna, skoro
koszar nie ma już na widoku z r. 1805.
20 Rożek, o.c., s. 223.
21 Położony przy ul. Olszewskiego 1.
119