DOI Artikel:
Szablowski, Jerzy: Z badań nad flamandzkimi tapiseriami krajobrazowo-zwierzęcymi z w. XVI: (Arras w zamku Osthouse koło Kolmaru)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20405#0126
wśród zachowanych po nasze czasy arrasów
XVI w,” 3. Zdaniem wymienionych badaczy w ów-
czesnej flamandzkiej sztuce tkackiej pojawiają się
wprawdzie często krajobrazy ze zwierzętami, lecz
w połączeniu ze scenami polowań, tak chętnie
wówczas przedstawianymi, lub jako tło innych
scen figuralnych4. Stwierdzając brak replik czy
naśladownictw, wyliczają oni jednak szereg pow-
tórzeń poszczególnych zwierząt, które w tej samej
lub nieco zmodyfikowanej postaci pojawiają się
równocześnie w werdiurach wawelskich i w tłach
wawelskich arrasów biblijnych, a także we fla-
mandzkich tapiseriach figuralnych znajdujących
się w zbiorach zagranicznych. Tłumaczą to dyspo-
nowaniem przez pracownie tkackie sporą ilością
różnego rodzaju wzorów, które użytkowano
w miarę potrzeby i które w drodze wypożyczeń,
wymiany czy zakupów przechodziły z warsztatu
jednego do drugiego 5.
W tym stanie wiedzy niemałe zaskoczenie
wśród specjalistów zajmujących się tkaninami wy-
konanymi techniką gobelinową wywołało opubli-
kowanie w r. 1967 przez holenderskiego historyka
sztuki dr. Marcelego Roethlisbergera serii werdiur
ze zwierzętami, nazwanej przez niego ,,La tenture
de la Licorne”, uderzająco bliskich wawelskim ar-
rasom krajobrazowo-zwierzęcym6. Seria ta, zło-
żona z siedmiu sztuk, zaplanowana niewątpliwie
do konkretnego wnętrza pałacowego — na co
wskazują wymiary tkanin o tej samej wysokości,
lecz o zróżnicowanej szerokości — zdobi obecnie
galerię okazałej rezydencji książąt Borromeuszów
z okresu settecenta, wznoszącej się na Isola Bella,
tj. na jednej z czterech należących do tej rodziny
3M. Gębarowicz i T. Mańkowski, Arrasy
Zygmunta Augusta (Rocznik Krakowski, XXIX; Kraków
19137, s. 123, 127—128).
4 Tamże, s. 124, 213.
5 Tamże, s. 77, 127.
6 M. R. Roethlisberger, La tenture de la Li-
corne dans la Collection Borromee (Oud Holland,
LXXXII, Amsterdam 1967, s. 85—115).
7 Roethlisberger, poszukując analogii dla werdiur
ze zwierzętami na Isola Bella, wymienia: arras przed-
stawiający Jelenia napadniętego przez lwa w nie zna-
nym obecnie miejscu przechowania (Roethlisberger,
o.c., s. 114, fig. 41); następnie arras z krową na pierw-
szym planie oraz żyrafą i innymi zwierzętami w głębi,
znajdujący się w r. 1923 w handlu antykwarskim w
Berlinie (reprod. Gobel, o.c., fig. 162; na skutek po-
myłki drukarskiej nastąpiło przestawienie podpisów pod
ilustracjami 162 i 163: do fig. 162 odnosi się podpis spod
fig'. 163 i na odwrót); wreszcie arras z nosorożcem z lat
1610—1631 (skopiowanym w odwróceniu ze słynnego
drzeworytu Albrechta Diirera). Zdaniem Roethlisbergera
wysepek w południowo-zachodniej części Lago
Maggiore. Zdaniem Roethlisbergera tapiserde zo-
stały wykonane w oparciu o projekty tego samego
artysty i w tych samych warsztatach tkackich co
wawelskie, wykazują bowiem ten sam styl i ten
sam koloryt, a nawet ujawniają wiele identycz-
nych lub prawie identycznych szczegółów. I tutaj
nie występuje człowiek, brak tu nawet owych
„wymarłych” siedzib ludzkich na horyzoncie, któ-
re w wawelskich tkaninach kraj obrazo wo-zwierzę-
cych pojawiają się dosyć często. Przy całym podo-
bieństwie tapiserie na Isola Bella różnią się jednak
zasadniczo od tkanin jagiellońskich wprowadzony-
mi do nich wersetami ze Starego i Nowego Testa-
mentu oraz innymi sentencjami, do których na-
wiązują sceny przedstawione w polach obrazo-
wych i w medalionach bordiur. W związku z za-
wartą w większości wersetów i sentencji ideą
zmagań dobra ze złem więcej jest tutaj aniżeli
u nas przedstawień walczących zwierząt, i to wal-
czących w sposób bardziej zażarty, a mniej spo-
kojnego, sielskiego bytowania czworonogów i ptac-
twa na łonie natury. Podobnie jak wawelskie kra-
jobrazy ze zwierzętami i tkaniny borromejskie nie
doczekały się — zdaniem Roethlisbergera — pow-
tórzeń, poza mało znaczącymi zresztą wyjątkami 7.
W niedługi czas później, na międzynarodowym
kolokwium w Brukseli w r. 1972, poświęconym
sztuce brabanckiej w połowie w. XVI i arrasom
zamku wawelskiego w Krakowie, powróciła do ta-
piserii na Isola Bella pani Mercedes Ferrero Viale,
koncentrując się przede wszystkim na ich treściach
ideowych 8. Dorzucając jednak także nieco nowych
spostrzeżeń odnośnie do historycznej i artystycz-
jest bardzo możliwe, „que nous ayons ici la repliąue
d’une piece originalment compris dans la suitę Borro-
mee” (Roethlisberger, o.c., s. 109, fig. 11).
8M. Ferrero V i a 1 e, Queląues nouuelles donnees
sur les tapisseries de 1’Isola Bella (Colloąue Internatio-
nal ,,L’Art brabanęon au milieu du XVIe siecle et les
tapisseries du chateau du Wawel a Cracovie”, 14—15
decembre 1972. Musees Royaux d’Art et d’Histoire. Bru-
xelles); taż, Quelques nouuelles donnees sur les ta-
pisseries de 1’Isola Bella (Artes Belgicae. Actes du Col-
loąue international l’Art brabanęon au milieu du XVIe
siecle et les tapisseries du chateau du Wawel a Cracovie
14—15 decembre 1972, s. 77 i n.). W tapiseriach na Isola
Bella ma według niej zdecydowaną przewagę program
ikonograficzny „bardzo precyzyjny i dosyć złożony”.
Umieszczone w górze każdego arrasu napisy zaczerpnię-
te ze Starego i Nowego Testamentu wskazują, iż nie
odgrywają tutaj roli zainteresowania przyrodą (roślin-
nością i światem zwierzęcym), lecz że idzie o „alegorie
symbolizujące upadek i odkupienie człowieka, inspiro-
wane przez idee kontrreformacji”.
118
XVI w,” 3. Zdaniem wymienionych badaczy w ów-
czesnej flamandzkiej sztuce tkackiej pojawiają się
wprawdzie często krajobrazy ze zwierzętami, lecz
w połączeniu ze scenami polowań, tak chętnie
wówczas przedstawianymi, lub jako tło innych
scen figuralnych4. Stwierdzając brak replik czy
naśladownictw, wyliczają oni jednak szereg pow-
tórzeń poszczególnych zwierząt, które w tej samej
lub nieco zmodyfikowanej postaci pojawiają się
równocześnie w werdiurach wawelskich i w tłach
wawelskich arrasów biblijnych, a także we fla-
mandzkich tapiseriach figuralnych znajdujących
się w zbiorach zagranicznych. Tłumaczą to dyspo-
nowaniem przez pracownie tkackie sporą ilością
różnego rodzaju wzorów, które użytkowano
w miarę potrzeby i które w drodze wypożyczeń,
wymiany czy zakupów przechodziły z warsztatu
jednego do drugiego 5.
W tym stanie wiedzy niemałe zaskoczenie
wśród specjalistów zajmujących się tkaninami wy-
konanymi techniką gobelinową wywołało opubli-
kowanie w r. 1967 przez holenderskiego historyka
sztuki dr. Marcelego Roethlisbergera serii werdiur
ze zwierzętami, nazwanej przez niego ,,La tenture
de la Licorne”, uderzająco bliskich wawelskim ar-
rasom krajobrazowo-zwierzęcym6. Seria ta, zło-
żona z siedmiu sztuk, zaplanowana niewątpliwie
do konkretnego wnętrza pałacowego — na co
wskazują wymiary tkanin o tej samej wysokości,
lecz o zróżnicowanej szerokości — zdobi obecnie
galerię okazałej rezydencji książąt Borromeuszów
z okresu settecenta, wznoszącej się na Isola Bella,
tj. na jednej z czterech należących do tej rodziny
3M. Gębarowicz i T. Mańkowski, Arrasy
Zygmunta Augusta (Rocznik Krakowski, XXIX; Kraków
19137, s. 123, 127—128).
4 Tamże, s. 124, 213.
5 Tamże, s. 77, 127.
6 M. R. Roethlisberger, La tenture de la Li-
corne dans la Collection Borromee (Oud Holland,
LXXXII, Amsterdam 1967, s. 85—115).
7 Roethlisberger, poszukując analogii dla werdiur
ze zwierzętami na Isola Bella, wymienia: arras przed-
stawiający Jelenia napadniętego przez lwa w nie zna-
nym obecnie miejscu przechowania (Roethlisberger,
o.c., s. 114, fig. 41); następnie arras z krową na pierw-
szym planie oraz żyrafą i innymi zwierzętami w głębi,
znajdujący się w r. 1923 w handlu antykwarskim w
Berlinie (reprod. Gobel, o.c., fig. 162; na skutek po-
myłki drukarskiej nastąpiło przestawienie podpisów pod
ilustracjami 162 i 163: do fig. 162 odnosi się podpis spod
fig'. 163 i na odwrót); wreszcie arras z nosorożcem z lat
1610—1631 (skopiowanym w odwróceniu ze słynnego
drzeworytu Albrechta Diirera). Zdaniem Roethlisbergera
wysepek w południowo-zachodniej części Lago
Maggiore. Zdaniem Roethlisbergera tapiserde zo-
stały wykonane w oparciu o projekty tego samego
artysty i w tych samych warsztatach tkackich co
wawelskie, wykazują bowiem ten sam styl i ten
sam koloryt, a nawet ujawniają wiele identycz-
nych lub prawie identycznych szczegółów. I tutaj
nie występuje człowiek, brak tu nawet owych
„wymarłych” siedzib ludzkich na horyzoncie, któ-
re w wawelskich tkaninach kraj obrazo wo-zwierzę-
cych pojawiają się dosyć często. Przy całym podo-
bieństwie tapiserie na Isola Bella różnią się jednak
zasadniczo od tkanin jagiellońskich wprowadzony-
mi do nich wersetami ze Starego i Nowego Testa-
mentu oraz innymi sentencjami, do których na-
wiązują sceny przedstawione w polach obrazo-
wych i w medalionach bordiur. W związku z za-
wartą w większości wersetów i sentencji ideą
zmagań dobra ze złem więcej jest tutaj aniżeli
u nas przedstawień walczących zwierząt, i to wal-
czących w sposób bardziej zażarty, a mniej spo-
kojnego, sielskiego bytowania czworonogów i ptac-
twa na łonie natury. Podobnie jak wawelskie kra-
jobrazy ze zwierzętami i tkaniny borromejskie nie
doczekały się — zdaniem Roethlisbergera — pow-
tórzeń, poza mało znaczącymi zresztą wyjątkami 7.
W niedługi czas później, na międzynarodowym
kolokwium w Brukseli w r. 1972, poświęconym
sztuce brabanckiej w połowie w. XVI i arrasom
zamku wawelskiego w Krakowie, powróciła do ta-
piserii na Isola Bella pani Mercedes Ferrero Viale,
koncentrując się przede wszystkim na ich treściach
ideowych 8. Dorzucając jednak także nieco nowych
spostrzeżeń odnośnie do historycznej i artystycz-
jest bardzo możliwe, „que nous ayons ici la repliąue
d’une piece originalment compris dans la suitę Borro-
mee” (Roethlisberger, o.c., s. 109, fig. 11).
8M. Ferrero V i a 1 e, Queląues nouuelles donnees
sur les tapisseries de 1’Isola Bella (Colloąue Internatio-
nal ,,L’Art brabanęon au milieu du XVIe siecle et les
tapisseries du chateau du Wawel a Cracovie”, 14—15
decembre 1972. Musees Royaux d’Art et d’Histoire. Bru-
xelles); taż, Quelques nouuelles donnees sur les ta-
pisseries de 1’Isola Bella (Artes Belgicae. Actes du Col-
loąue international l’Art brabanęon au milieu du XVIe
siecle et les tapisseries du chateau du Wawel a Cracovie
14—15 decembre 1972, s. 77 i n.). W tapiseriach na Isola
Bella ma według niej zdecydowaną przewagę program
ikonograficzny „bardzo precyzyjny i dosyć złożony”.
Umieszczone w górze każdego arrasu napisy zaczerpnię-
te ze Starego i Nowego Testamentu wskazują, iż nie
odgrywają tutaj roli zainteresowania przyrodą (roślin-
nością i światem zwierzęcym), lecz że idzie o „alegorie
symbolizujące upadek i odkupienie człowieka, inspiro-
wane przez idee kontrreformacji”.
118