DOI Artikel:
Gębarowicz, Mieczysław: Wawrzyniec-Laurenty Krzczonowicz, nieznany sztycharz drugiej połowy XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20404#0056
artystyczna — mimo że w znikomej tylko części
uwierzytelniona sygnaturą artysty — posiada tak
zdecydowany wyraz stylowy, że na tej podsta-
wie daje się odtworzyć w całości. Pamiętać bo-
wiem trzeba, że Krzczonowicz był czymś więcej
aniżeli tylko rzemieślnikiem, stosującym mecha-
nicznie swoje umiejętności techniczne lub wy-
łącznie sztycharzem przenoszącym na metal cu-
dze dzieła i nadającym im odpowiednią szatę
graficzną. Wszystko natomiast wskazuje na to,
że Krzczonowicz uważał sam siebie za artystę
grafika i starał się pracować samodzielnie. W o-
paroiu o własną pamięć i wyobraźnię stwarzał
obrazy i utrwalał je w odpowiedniej szacie ar-
tystycznej — pomagała mu w tym wysoka sto-
sunkowo kultura umysłowa, która znalazła wy-
raz w twórczości literackiej. Dzięki temu dzie-
ła Krzczonowicza — niezależnie od zastrzeżeń,
które budzić mogą niedostatki jego wiedzy fa-
chowej i doświadczenia — noszą wyraźne ślady
oryginalnego wysiłku twórczego i przedstawiają
stosunkowo wysoki poziom artystyczny.
Wszystkie powyższe względy sprawiają, że
Krzczonowicz, mimo że jego działalność twórcza
była krótka, co uniemożliwiło mu osiągnięcie
pełnej dojrzałości, staje przed nami jako wyraź-
nie zarysowująca się indywidualność artystyczna
o nieprzeciętnych uzdolnieniach. Na tle sztuki
bądź co bądź peryferyjnej, w obrębie której roz-
wijał swą działalność, stanowi on zjawisko ra-
czej wyjątkowe.
I. ŻYCIORYS
Pochodzenie i data urodzin Wawrzyńca-Lau-
rentego Krzczonowicza na podstawie danych, któ-
re posiadamy, nie dają się z całą pewnością u-
stalić 2. W oparciu jednak o autobiografię i ana-
lizę dzieł graficznych przyjąć można, że urodził
się na Litwie około r. 1650. Co się tyczy pocho-
dzenia, jedyną wskazówką jest nazwisko. Znane
ono było w Polsce już w średniowieczu 3, w no-
wszych natomiast czasach występuje we Lwowie
i na Litwie. We Lwowie wiąże się ono z jednym
z rodów patrycjuszowskich obcego podobno po-
chodzenia; pisząc o tym nazwisku Łoziński okre-
śla je jako „ucieranie na polskim młynku" i do-
daje: „czasem Niemiec, który co przybył do Lwo-
wa, dostaje nazwisko tak ciężko polskie, że go
pewnie wymówić nie umie, np. Krzczonowicz" 4.
Najbardziej rozrodzeni byli Krzczonowicze na
Litwie, gdzie zaliczali się do szlachty i używali
herbu Szeliga. Kojałowicz, opracowujący her-
barz szlachty litewskiej w drugiej ćwierci XVII
w., wymienia kilkunastu Krzczonowiczów; nie-
którym z nich przypisuje nawet godności sena-
torskie, względnie odpowiednie koligacje. Ale
wiadomości te są dość mętne, najwyższe bowiem
tytuły, które występują przy poszczególnych
imionach, to „chorąży" (wileński), „podkomo-
rzy", „starosta", „cześnik". Najwięcej jednak
mówią takie objaśnienia, jak: „rotmistrz J.K.M."
lub „służąc w kwarcianym wojsku, zabity od
Tatar", „zabity w Moskwie", „żołnierze zabici
pod Chocimiem" 5. Wiadomości te powtarza Nie-
siecki, natomiast Boniecki, który zachowuje wo-
bec nich pewną rezerwę, wymienia na podsta-
wie spisów elektorów: Adama Kazimierza Krzczo-
nowicza, cześnika trockiego (elekcja Jana Kazi-
mierza), Bazylego z województwa połockiego
(elekcja Michała Korybuta) i Jana, skarbnika mo-
zyrskiego (elekcja Jana III Sobieskiego)6. Skąd-
inąd wiadomo, że Piotr Krzczonowicz powiększył
w r. 1540 wyposażenie kościoła w Kobylniku w
dekanacie świrskim ziemią i dziesięcinami, co po-
twierdził Zygmunt III w r. 1608 7.
Sumując te wiadomości, dochodzimy do wnio-
sku, że Krzczonowicze, jeśli nawet początkowo
należeli do zamożniejszej szlachty, rozradzając
się ubożeli coraz bardziej, tak że w końcu mu-
sieli szukać oparcia w służbie wojskowej albo
8 Wypowiedziany przygodnie pogląd (S t e p o w y k,
o.c, s. 58 i n.), że Krzczonowicz pochodził z Ukrainy
i został posłany do Wilna na naukę przez arcybiskupa
czernihowskiego Łazarza Baranowicza, pozbawiony jest
wszelkich podstaw.
3 W. Taszycki, Najdawniejsze polskie imiona oso-
bowe, Rocznik AU, Wydz. Filol. 1929, 62, s. 45, 62.
Źródłem było imię Krzczon, które wywodzi się od
„krścić" = chrzcić, i w tym brzmieniu występuje już
w XII w., z tym że później stworzono z niego formę
patronimiczną, która służyła jako nazwisko.
4 W. Łoziński, Patrycjat i mieszczaństwo lwow-
skie w XVI i XVII wieku, Lwów 1890, s. 15.
5 Ks. W. Wijuk Kojałowicz, Herbarz rycer-
stwa W. X. Litewskiego tzw. „Compendium", czyli o
klejnotach albo herbach (Herold Polski, Kraków 1897,
s. 306).
6 A. Boniecki, Herbarz Polski, XI, Warszawa 1907,
s. 391.
7 J. Kurczewski, Biskupstwo wileńskie, Wilno
1912, s. 207. W zbiorze dokumentów pergaminowych
Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie znajduje się akt
zbiorowej darowizny na rzecz kościoła w Mejszagole z
12 VIII 1529 r. Wśród ofiarodawców występuje — we-
dług rejestru — Albert Chrzczonowicz, zob. Opisanije
rukopisnogo otdielenija Wilenskoj Publicznoj Bibliotieki,
wyp. II, Wilno 1897, s. 21, nr 97.
50
uwierzytelniona sygnaturą artysty — posiada tak
zdecydowany wyraz stylowy, że na tej podsta-
wie daje się odtworzyć w całości. Pamiętać bo-
wiem trzeba, że Krzczonowicz był czymś więcej
aniżeli tylko rzemieślnikiem, stosującym mecha-
nicznie swoje umiejętności techniczne lub wy-
łącznie sztycharzem przenoszącym na metal cu-
dze dzieła i nadającym im odpowiednią szatę
graficzną. Wszystko natomiast wskazuje na to,
że Krzczonowicz uważał sam siebie za artystę
grafika i starał się pracować samodzielnie. W o-
paroiu o własną pamięć i wyobraźnię stwarzał
obrazy i utrwalał je w odpowiedniej szacie ar-
tystycznej — pomagała mu w tym wysoka sto-
sunkowo kultura umysłowa, która znalazła wy-
raz w twórczości literackiej. Dzięki temu dzie-
ła Krzczonowicza — niezależnie od zastrzeżeń,
które budzić mogą niedostatki jego wiedzy fa-
chowej i doświadczenia — noszą wyraźne ślady
oryginalnego wysiłku twórczego i przedstawiają
stosunkowo wysoki poziom artystyczny.
Wszystkie powyższe względy sprawiają, że
Krzczonowicz, mimo że jego działalność twórcza
była krótka, co uniemożliwiło mu osiągnięcie
pełnej dojrzałości, staje przed nami jako wyraź-
nie zarysowująca się indywidualność artystyczna
o nieprzeciętnych uzdolnieniach. Na tle sztuki
bądź co bądź peryferyjnej, w obrębie której roz-
wijał swą działalność, stanowi on zjawisko ra-
czej wyjątkowe.
I. ŻYCIORYS
Pochodzenie i data urodzin Wawrzyńca-Lau-
rentego Krzczonowicza na podstawie danych, któ-
re posiadamy, nie dają się z całą pewnością u-
stalić 2. W oparciu jednak o autobiografię i ana-
lizę dzieł graficznych przyjąć można, że urodził
się na Litwie około r. 1650. Co się tyczy pocho-
dzenia, jedyną wskazówką jest nazwisko. Znane
ono było w Polsce już w średniowieczu 3, w no-
wszych natomiast czasach występuje we Lwowie
i na Litwie. We Lwowie wiąże się ono z jednym
z rodów patrycjuszowskich obcego podobno po-
chodzenia; pisząc o tym nazwisku Łoziński okre-
śla je jako „ucieranie na polskim młynku" i do-
daje: „czasem Niemiec, który co przybył do Lwo-
wa, dostaje nazwisko tak ciężko polskie, że go
pewnie wymówić nie umie, np. Krzczonowicz" 4.
Najbardziej rozrodzeni byli Krzczonowicze na
Litwie, gdzie zaliczali się do szlachty i używali
herbu Szeliga. Kojałowicz, opracowujący her-
barz szlachty litewskiej w drugiej ćwierci XVII
w., wymienia kilkunastu Krzczonowiczów; nie-
którym z nich przypisuje nawet godności sena-
torskie, względnie odpowiednie koligacje. Ale
wiadomości te są dość mętne, najwyższe bowiem
tytuły, które występują przy poszczególnych
imionach, to „chorąży" (wileński), „podkomo-
rzy", „starosta", „cześnik". Najwięcej jednak
mówią takie objaśnienia, jak: „rotmistrz J.K.M."
lub „służąc w kwarcianym wojsku, zabity od
Tatar", „zabity w Moskwie", „żołnierze zabici
pod Chocimiem" 5. Wiadomości te powtarza Nie-
siecki, natomiast Boniecki, który zachowuje wo-
bec nich pewną rezerwę, wymienia na podsta-
wie spisów elektorów: Adama Kazimierza Krzczo-
nowicza, cześnika trockiego (elekcja Jana Kazi-
mierza), Bazylego z województwa połockiego
(elekcja Michała Korybuta) i Jana, skarbnika mo-
zyrskiego (elekcja Jana III Sobieskiego)6. Skąd-
inąd wiadomo, że Piotr Krzczonowicz powiększył
w r. 1540 wyposażenie kościoła w Kobylniku w
dekanacie świrskim ziemią i dziesięcinami, co po-
twierdził Zygmunt III w r. 1608 7.
Sumując te wiadomości, dochodzimy do wnio-
sku, że Krzczonowicze, jeśli nawet początkowo
należeli do zamożniejszej szlachty, rozradzając
się ubożeli coraz bardziej, tak że w końcu mu-
sieli szukać oparcia w służbie wojskowej albo
8 Wypowiedziany przygodnie pogląd (S t e p o w y k,
o.c, s. 58 i n.), że Krzczonowicz pochodził z Ukrainy
i został posłany do Wilna na naukę przez arcybiskupa
czernihowskiego Łazarza Baranowicza, pozbawiony jest
wszelkich podstaw.
3 W. Taszycki, Najdawniejsze polskie imiona oso-
bowe, Rocznik AU, Wydz. Filol. 1929, 62, s. 45, 62.
Źródłem było imię Krzczon, które wywodzi się od
„krścić" = chrzcić, i w tym brzmieniu występuje już
w XII w., z tym że później stworzono z niego formę
patronimiczną, która służyła jako nazwisko.
4 W. Łoziński, Patrycjat i mieszczaństwo lwow-
skie w XVI i XVII wieku, Lwów 1890, s. 15.
5 Ks. W. Wijuk Kojałowicz, Herbarz rycer-
stwa W. X. Litewskiego tzw. „Compendium", czyli o
klejnotach albo herbach (Herold Polski, Kraków 1897,
s. 306).
6 A. Boniecki, Herbarz Polski, XI, Warszawa 1907,
s. 391.
7 J. Kurczewski, Biskupstwo wileńskie, Wilno
1912, s. 207. W zbiorze dokumentów pergaminowych
Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie znajduje się akt
zbiorowej darowizny na rzecz kościoła w Mejszagole z
12 VIII 1529 r. Wśród ofiarodawców występuje — we-
dług rejestru — Albert Chrzczonowicz, zob. Opisanije
rukopisnogo otdielenija Wilenskoj Publicznoj Bibliotieki,
wyp. II, Wilno 1897, s. 21, nr 97.
50