DOI article:
Krakowski, Piotr: Motyw "przejażdżki łodzią" w malarstwie wieku XVIII i XIX
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20404#0153
Folio Historiae Artium, T. XVII (1981)
PL ISSN 0071-6723
PIOTR KRAKOWSKI W^i
MOTYW „PRZEJAŻDŻKI ŁODZIĄ" W MALARSTWIE WIEKU XVIII I XIX
W sztuce w. XVIII obok motywu okrętu, zma-
gającego się z burzliwym żywiołem żeglarza za-
czyna się coraz częściej pojawiać motyw prze-
jażdżki łodzią potraktowany bardzo kameralnie
i idyllicznie. Jak wiadomo, okręt na przestrzeni
stuleci otrzymywał różne znaczenie. Początko-
wo był symbolem śmierci. Siedzimy ten wątek
od starożytnych Egipcjan i Greków poczynając,
a na Baudelairze i Liliencronie kończąc. Ale ist-
nieje też inny wątek tematyczny: wielcy boha-
terowie morza, wywodzący się od Argonautów,
bohaterowie symbolizujący walkę i opór, jaki
człowiek stawia wrogiej mu naturze. Stąd liczne
odmiany motywu statku i morza prowadzą w
nie kończącym się łańcuchu metafor do takich
toposów, jak: „okręt — państwo" i „okręt — Ko-
ściół". W w. XVII do ulubionych wątków tema-
tycznych należało utożsamianie świata lub ludz-
kiego bytu z morzem, podczas gdy burza wy-
rażała niepowodzenia i przeciwieństwa życiowe.
Tylko wiara miała stanowić kompas, a Chrystus
miał być sternikiem — to pozwalało dopłynąć do
cichej przystani wiecznego szczęścia (zob. twór-
czość poetycką Friedricha Speego). W poezji ba-
rokowej stale powtarza się ten motyw, stale czło-
wiek błąka się na morzu życia, stale przypada
mu rola zagrożnego żeglarza, który potrzebuje
pomocy 1.
W wieku XVIII tego rodzaju obrazowanie po-
etyckie wprawdzie nadal istnieje, zostaje jednak
znacznie ograniczone na rzecz przedstawień in-
nego rodzaju. Przyczyną tych przemian jest ogól-
1 B. B 1 u m e, Die Kahnfahrt. Ein Beitrag zur Mo-
tivgeschichte des 18. Jahrhunderts (Euphorion, 51 Band,
4 Heft, 1957, s. 355—356).
na sekularyzacja poglądów, osłabienie żarliwo-
ści religijnej, zamieranie wiary, a co za tym
idzie — pewnych ustalonych norm moralnych i
systemu wartościowania. Zainteresowania ludzi
odchodzą od spraw wiecznych i zwracają się-
bardziej ku rzeczom doczesnym, i to oczywiście
znajduje odbicie w poezji.
Jeśli chodzi o motyw okrętu, statku, łodzi, to
i tu zauważalne są przemiany. Zaznacza się więc
odchodzenie od dotychczas obowiązującej trady-
cji, ustępuje alegoryczne równanie podróży stat-
kiem z drogą życia, morza z ludzkim bytem. Ba,
więcej, w w. XVIII rola morza jako motywu po-
etyckiego znacznie maleje, zwłaszcza w poezji
niemieckiej. W miejsce morza bardziej popular-
ne stają się rzeki, jeziora, a więc wody spokoj-
ne, ograniczane linią brzegu, na których bezpie-
cznie pływają łodzie i czółna. Ale także w inny
niż dotychczas sposób są przedstawiane płynące
po morzu okręty. Temat żeglugi morskiej nabie-
ra również cech sielskich. Świadczyć o tym może
jedna z sielanek Salomona Gessnera zatytułowa-
na Żegluga:
Już, o już okręt z szybkością bieży,
Co piękna Dafne w kraj obcy niesie.
Ach! niech koło niej sam Zefir świeży,
Z Bożki miłości mile wije się.
Fale igrzysko z wiatry czyniące,
Biegajcie wkoło okrętu skromnie,
Bo gdy w was wlepi oczy mamiące,
Myśli, o myśli na ten czas o mnie.
Ptaki w nadbrzeżnych gajach schowane,
Niech tobie samej swe nucą pienia,
Trzciny i krzaki od wiatrów chwiane,
Niechaj cię wabią do swego cienia.
147
PL ISSN 0071-6723
PIOTR KRAKOWSKI W^i
MOTYW „PRZEJAŻDŻKI ŁODZIĄ" W MALARSTWIE WIEKU XVIII I XIX
W sztuce w. XVIII obok motywu okrętu, zma-
gającego się z burzliwym żywiołem żeglarza za-
czyna się coraz częściej pojawiać motyw prze-
jażdżki łodzią potraktowany bardzo kameralnie
i idyllicznie. Jak wiadomo, okręt na przestrzeni
stuleci otrzymywał różne znaczenie. Początko-
wo był symbolem śmierci. Siedzimy ten wątek
od starożytnych Egipcjan i Greków poczynając,
a na Baudelairze i Liliencronie kończąc. Ale ist-
nieje też inny wątek tematyczny: wielcy boha-
terowie morza, wywodzący się od Argonautów,
bohaterowie symbolizujący walkę i opór, jaki
człowiek stawia wrogiej mu naturze. Stąd liczne
odmiany motywu statku i morza prowadzą w
nie kończącym się łańcuchu metafor do takich
toposów, jak: „okręt — państwo" i „okręt — Ko-
ściół". W w. XVII do ulubionych wątków tema-
tycznych należało utożsamianie świata lub ludz-
kiego bytu z morzem, podczas gdy burza wy-
rażała niepowodzenia i przeciwieństwa życiowe.
Tylko wiara miała stanowić kompas, a Chrystus
miał być sternikiem — to pozwalało dopłynąć do
cichej przystani wiecznego szczęścia (zob. twór-
czość poetycką Friedricha Speego). W poezji ba-
rokowej stale powtarza się ten motyw, stale czło-
wiek błąka się na morzu życia, stale przypada
mu rola zagrożnego żeglarza, który potrzebuje
pomocy 1.
W wieku XVIII tego rodzaju obrazowanie po-
etyckie wprawdzie nadal istnieje, zostaje jednak
znacznie ograniczone na rzecz przedstawień in-
nego rodzaju. Przyczyną tych przemian jest ogól-
1 B. B 1 u m e, Die Kahnfahrt. Ein Beitrag zur Mo-
tivgeschichte des 18. Jahrhunderts (Euphorion, 51 Band,
4 Heft, 1957, s. 355—356).
na sekularyzacja poglądów, osłabienie żarliwo-
ści religijnej, zamieranie wiary, a co za tym
idzie — pewnych ustalonych norm moralnych i
systemu wartościowania. Zainteresowania ludzi
odchodzą od spraw wiecznych i zwracają się-
bardziej ku rzeczom doczesnym, i to oczywiście
znajduje odbicie w poezji.
Jeśli chodzi o motyw okrętu, statku, łodzi, to
i tu zauważalne są przemiany. Zaznacza się więc
odchodzenie od dotychczas obowiązującej trady-
cji, ustępuje alegoryczne równanie podróży stat-
kiem z drogą życia, morza z ludzkim bytem. Ba,
więcej, w w. XVIII rola morza jako motywu po-
etyckiego znacznie maleje, zwłaszcza w poezji
niemieckiej. W miejsce morza bardziej popular-
ne stają się rzeki, jeziora, a więc wody spokoj-
ne, ograniczane linią brzegu, na których bezpie-
cznie pływają łodzie i czółna. Ale także w inny
niż dotychczas sposób są przedstawiane płynące
po morzu okręty. Temat żeglugi morskiej nabie-
ra również cech sielskich. Świadczyć o tym może
jedna z sielanek Salomona Gessnera zatytułowa-
na Żegluga:
Już, o już okręt z szybkością bieży,
Co piękna Dafne w kraj obcy niesie.
Ach! niech koło niej sam Zefir świeży,
Z Bożki miłości mile wije się.
Fale igrzysko z wiatry czyniące,
Biegajcie wkoło okrętu skromnie,
Bo gdy w was wlepi oczy mamiące,
Myśli, o myśli na ten czas o mnie.
Ptaki w nadbrzeżnych gajach schowane,
Niech tobie samej swe nucą pienia,
Trzciny i krzaki od wiatrów chwiane,
Niechaj cię wabią do swego cienia.
147