DOI Artikel:
Gębarowicz, Mieczysław: Wawrzyniec-Laurenty Krzczonowicz, nieznany sztycharz drugiej połowy XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20404#0102
malarzy tego czasu. Wykonał on w r. 1665 i na-
stępnym dwa miedzioryty, z których — rzecz
znamienna — jeden jest wolną przeróbką ryciny
z wydanego w Antwerpii dzieła Ignacego Loyoli
Exercitis spiritualia. Te luźne ryciny wykonano
zostały suchą igłą, gdyż technika kwasorytu, czy-
li akwaforty, którą posługiwał się Krzczonowicz,
pozostała Uszakowowi nie znana 81.
Wprowadzenie tej ostatniej do ilustracji
książkowej wiąże się z osobą jednego z najwy-
bitniejszych przedstawicieli prozachodniego obo-
zu, a mianowicie S. Połockiego. Simon Połocki,
a właściwie Semen Jemielianowicz Piotrowski-
-Sitnianowicz (1628—1680), pochodził z Białej
Rusi, ale był wychowankiem Akademii Mohylań-
skiej w Kijowie i uczniem Łazarza Baranowicza,
którego przyjacielem pozostał do końca życia.
Bardzo wpływowy na dworze jako wychowaw-
ca dzieci carskich, nie cieszył się popularnością
u duchowieństwa z powodu swych postępowych
przekonań i sympatii zachodnich, toteż długo nie
mógł wydawać, gdyż drukarnia patryjarsza, tzw.
Pieczatnyj dwor, była dlań zamknięta. Dlatego
też, wykorzystując życzliwość cara, nakłonił go
do założenia na Kremlu carskiej dworskiej dru-
karni — tzw. Wierchniaja tipografija zaczęła
działać w r. 16 7 9 82.
Istnienie dwóch konkurujących ze sobą dru-
karń wpłynęło korzystnie na ożywienie działal-
ności wydawniczej. Dekoracja książki zaczyna
przechodzić znamienną ewolucję, nawiązując do
sztuki zachodniej pod wpływem Ukrainy, w
szczególności drukarni Baranowicza w Nowogro-
dzie Siewierskim 83. Wyraziło się to we wprowa-
dzeniu nowego typu frontispisu i inicjałów. Mo-
żliwe również, że pojawienie się w Nowogrodzie
pierwszej książki z akwafortą jako ryciną roz-
budziło w Moskwie chęć wprowadzenia tej te-
chniki do własnego drukarstwa, zamiast korzy-
stania w niej, jak dotychczas, z pomocy Ho-
landii.
Nie było zatem dziełem przypadku, że w r.
1677, a więc w rok po wydaniu w Nowogro-
dzie Siewierskim Księgi Rodzaju z miedziorytem
Krzczonowicza, w Moskwie zamówiona została
„drewniana maszyna drukarska, na której dru-
kują listki friażskie" (tj. flamandzkie, czyli w
danym wypadku miedzioryt). Chodziło miano-
wicie o prasę walcową, niezbędną dla druku
wklęsłego, jakiego Moskwa dotychczas nie zna-
ła. Wykonał tę prasę „organista Simon Gutow-
ski", który — jak nazwisko i zawód wskazują —
pochodził z zagranicy 84. Prasa ta była przezna-
czona dla drukarni patryjarszej i początkowo
służyć miała do drukowania tzw. antiminsów85,
ale wkrótce zabrano ją do drukarni nadwornej,
gdzie używano jej do ilustracji książkowych.
W takich okolicznościach zjawił się w Mo-
skwie Krzczonowicz. Stało się to — jak sam po-
daje — za rządów Fiodora Aleksiejewicza
(1676—1682), ale prawdopodobnie bliżej daty po-
czątkowej, i miało niewątpliwie związek z doko-
nującymi się w drukarstwie moskiewskim zmia-
nami. Dotyczyło to w szczególności Pieczatnego
dworu, w którym — w następstwie zarządzonej
rewizji ksiąg liturgicznych i oczyszczenia ich z
rozmaitych niezgodnych z kanonizowanymi tek-
stami wtrętów — wycofano wszystkie dawniej-
sze klocki ozdób drukarskich. W ich miejsce
wprowadzono nowe, które samym swym wyglą-
dem pozwalały od razu odróżniać nowe, autory-
zowane przez patriarchę wydania od dawnych,
skazanych na wycofanie. Zmiany te zaznaczyły
się szczególnie w tzw. zastawkach, czyli winie-
tach umieszczanych na początku poszczególnych
części lub rozdziałów tekstu. Otrzymały one obec-
nie na górnej ramce mały krzyżyk, jako wyraz
„błogosławienia", czyli aprobaty władzy ducho-
wnej. Poza tym pojawił się nowy typ zastawki
figuralnej, polegający na umieszczeniu w środku
między zwojami roślinnymi małych scen wzglę-
dnie osób świętych (na Ukrainie znany był już
dawniej).
Punktem zwrotnym w tym procesie był rok
1677, w którym pojawił się nowy mszał, czyli
Jewangelije, mający uświetnić wstąpienie na tron
81 A. A. Sidorów, Driewnierusskaja kniżnaja
grawiura, Moskwa 1951, s. 254 i n., 327; tenże, Risu-
nok starych russkich masterów. Istorija russkogo ri-
sunka, Moskwa 1956, s. 45 oraz Istorija oformlenija
ruskoj knigi, Moskwa 1964, s. 95, 106.
82 A. C. Z i o r n o w a, Knigi kiryłlowskoj pieczati
izdannyje w Moskwie w XVI—XVII wiekach, Moskwa
1958, s. 105 i n.; 400 let russkogo knigopieczatanija
1564—1964, Moskwa 1964, s. 60 i n.
83 Sidorów, Istorija oformlenija..., s. 102 i n.
84 400 let russkogo knigo-pieczatanija..., s. 62.
85 Wymagane przez prawo kanoniczne antiminsy by-
ły to luźne arkusze pisane, drukowane lub sztychowa-
ne na papierze lub płótnie, zawierające relikwie i bło-
gosławieństwo biskupie upoważniające do normalnej
działalności określonej cerkwi. Bywały one czasem o-
zdobnie wykonywane i posiadały nad tekstem jakiś
obrazek lub rysunek. W dokumentach dotyczących
przeniesienia odnośnych prac do drukarni nadwornej
mówi się, że początkowo były one przeznaczone „do
przygotowywania antiminsów", zob. A. Pokrowskij,
Driewnieje Pskowsko-Nowgorodskoje pis'miennoje na-
sledije. Trudy piatnadcatogo Archieologiczeskago Sje-
zda w Nowgorodie, 1911 g., II, Moskwa 1916, s. 303.
96
stępnym dwa miedzioryty, z których — rzecz
znamienna — jeden jest wolną przeróbką ryciny
z wydanego w Antwerpii dzieła Ignacego Loyoli
Exercitis spiritualia. Te luźne ryciny wykonano
zostały suchą igłą, gdyż technika kwasorytu, czy-
li akwaforty, którą posługiwał się Krzczonowicz,
pozostała Uszakowowi nie znana 81.
Wprowadzenie tej ostatniej do ilustracji
książkowej wiąże się z osobą jednego z najwy-
bitniejszych przedstawicieli prozachodniego obo-
zu, a mianowicie S. Połockiego. Simon Połocki,
a właściwie Semen Jemielianowicz Piotrowski-
-Sitnianowicz (1628—1680), pochodził z Białej
Rusi, ale był wychowankiem Akademii Mohylań-
skiej w Kijowie i uczniem Łazarza Baranowicza,
którego przyjacielem pozostał do końca życia.
Bardzo wpływowy na dworze jako wychowaw-
ca dzieci carskich, nie cieszył się popularnością
u duchowieństwa z powodu swych postępowych
przekonań i sympatii zachodnich, toteż długo nie
mógł wydawać, gdyż drukarnia patryjarsza, tzw.
Pieczatnyj dwor, była dlań zamknięta. Dlatego
też, wykorzystując życzliwość cara, nakłonił go
do założenia na Kremlu carskiej dworskiej dru-
karni — tzw. Wierchniaja tipografija zaczęła
działać w r. 16 7 9 82.
Istnienie dwóch konkurujących ze sobą dru-
karń wpłynęło korzystnie na ożywienie działal-
ności wydawniczej. Dekoracja książki zaczyna
przechodzić znamienną ewolucję, nawiązując do
sztuki zachodniej pod wpływem Ukrainy, w
szczególności drukarni Baranowicza w Nowogro-
dzie Siewierskim 83. Wyraziło się to we wprowa-
dzeniu nowego typu frontispisu i inicjałów. Mo-
żliwe również, że pojawienie się w Nowogrodzie
pierwszej książki z akwafortą jako ryciną roz-
budziło w Moskwie chęć wprowadzenia tej te-
chniki do własnego drukarstwa, zamiast korzy-
stania w niej, jak dotychczas, z pomocy Ho-
landii.
Nie było zatem dziełem przypadku, że w r.
1677, a więc w rok po wydaniu w Nowogro-
dzie Siewierskim Księgi Rodzaju z miedziorytem
Krzczonowicza, w Moskwie zamówiona została
„drewniana maszyna drukarska, na której dru-
kują listki friażskie" (tj. flamandzkie, czyli w
danym wypadku miedzioryt). Chodziło miano-
wicie o prasę walcową, niezbędną dla druku
wklęsłego, jakiego Moskwa dotychczas nie zna-
ła. Wykonał tę prasę „organista Simon Gutow-
ski", który — jak nazwisko i zawód wskazują —
pochodził z zagranicy 84. Prasa ta była przezna-
czona dla drukarni patryjarszej i początkowo
służyć miała do drukowania tzw. antiminsów85,
ale wkrótce zabrano ją do drukarni nadwornej,
gdzie używano jej do ilustracji książkowych.
W takich okolicznościach zjawił się w Mo-
skwie Krzczonowicz. Stało się to — jak sam po-
daje — za rządów Fiodora Aleksiejewicza
(1676—1682), ale prawdopodobnie bliżej daty po-
czątkowej, i miało niewątpliwie związek z doko-
nującymi się w drukarstwie moskiewskim zmia-
nami. Dotyczyło to w szczególności Pieczatnego
dworu, w którym — w następstwie zarządzonej
rewizji ksiąg liturgicznych i oczyszczenia ich z
rozmaitych niezgodnych z kanonizowanymi tek-
stami wtrętów — wycofano wszystkie dawniej-
sze klocki ozdób drukarskich. W ich miejsce
wprowadzono nowe, które samym swym wyglą-
dem pozwalały od razu odróżniać nowe, autory-
zowane przez patriarchę wydania od dawnych,
skazanych na wycofanie. Zmiany te zaznaczyły
się szczególnie w tzw. zastawkach, czyli winie-
tach umieszczanych na początku poszczególnych
części lub rozdziałów tekstu. Otrzymały one obec-
nie na górnej ramce mały krzyżyk, jako wyraz
„błogosławienia", czyli aprobaty władzy ducho-
wnej. Poza tym pojawił się nowy typ zastawki
figuralnej, polegający na umieszczeniu w środku
między zwojami roślinnymi małych scen wzglę-
dnie osób świętych (na Ukrainie znany był już
dawniej).
Punktem zwrotnym w tym procesie był rok
1677, w którym pojawił się nowy mszał, czyli
Jewangelije, mający uświetnić wstąpienie na tron
81 A. A. Sidorów, Driewnierusskaja kniżnaja
grawiura, Moskwa 1951, s. 254 i n., 327; tenże, Risu-
nok starych russkich masterów. Istorija russkogo ri-
sunka, Moskwa 1956, s. 45 oraz Istorija oformlenija
ruskoj knigi, Moskwa 1964, s. 95, 106.
82 A. C. Z i o r n o w a, Knigi kiryłlowskoj pieczati
izdannyje w Moskwie w XVI—XVII wiekach, Moskwa
1958, s. 105 i n.; 400 let russkogo knigopieczatanija
1564—1964, Moskwa 1964, s. 60 i n.
83 Sidorów, Istorija oformlenija..., s. 102 i n.
84 400 let russkogo knigo-pieczatanija..., s. 62.
85 Wymagane przez prawo kanoniczne antiminsy by-
ły to luźne arkusze pisane, drukowane lub sztychowa-
ne na papierze lub płótnie, zawierające relikwie i bło-
gosławieństwo biskupie upoważniające do normalnej
działalności określonej cerkwi. Bywały one czasem o-
zdobnie wykonywane i posiadały nad tekstem jakiś
obrazek lub rysunek. W dokumentach dotyczących
przeniesienia odnośnych prac do drukarni nadwornej
mówi się, że początkowo były one przeznaczone „do
przygotowywania antiminsów", zob. A. Pokrowskij,
Driewnieje Pskowsko-Nowgorodskoje pis'miennoje na-
sledije. Trudy piatnadcatogo Archieologiczeskago Sje-
zda w Nowgorodie, 1911 g., II, Moskwa 1916, s. 303.
96