Polska Akademia Umieje̜tności <Krakau> / Komisja Historii Sztuki [Hrsg.]; Polska Akademia Nauk <Warschau> / Oddział <Krakau> / Komisja Teorii i Historii Sztuki [Hrsg.]: Folia Historiae Artium (NS: 7.2001)

6. Dwie szkoły

Naukowa historia sztuki w innych warunkach po-
wstawała w Krakowie, w innych zaś we Lwowie, toteż
jej twórcom - Luszczkiewiczowi, a przede wszystkim
Sokołowskiemu w Krakowie z jednej, a Bołoz Antonie-
wiczowi we Lwowie z drugiej strony - przyświecały
odmienne cele, inaczej widzieli oni zakres i problema-
tykę uprawianej dyscypliny, różną też mieli wobec niej
postawę metodologiczną. Instytucjonalizacja życia na-
ukowego, w tym zwłaszcza powstanie katedr uniwer-
syteckich, sprzyjała przekazywaniu przez założycieli tych
dwóch środowisk własnych postaw współpracownikom,
uczniom i kontynuatorom, a tym samym krystalizowa-
niu się i utrwalaniu odrębności środowiskowych. Oczy-
wiście, nie odbywało się to w sposób mechaniczny, to-
też w obu środowiskach nie wszyscy badacze odpo-
wiadali idealnemu modelowi, a co więcej, cechy cha-
rakterystyczne dla jednego środowiska dostrzec można
też u niektórych przedstawicieli drugiego. Próbując prze-
to określić i porównać krakowską i lwowską historię
sztuki, należy dążyć do wydobycia tendencji przeważa-
jących w danym środowisku, szczególnie przy tym
uwzględniając postawy kręgów uniwersyteckich, one
bowiem dzięki instytucjonalnym możliwościom różno-
rodnego oddziaływania decydowały o obliczu całego
środowiska. Podkreślając różnice między dwiema „szko-
łami” polskiej historii sztuki, należy jednak zachować
świadomość nieuniknionych uproszczeń.

Odmienności obu najstarszych środowisk polskiej
historii sztuki najwyraźniej zaznaczają się w trzech za-
kresach: po pierwsze, w pojmowaniu samej dyscypliny
naukowej, jej celów, granic i usytuowania wśród nauk
humanistycznych, po drugie, w wyborze właściwych dla
niej metod badawczych, wreszcie po trzecie, w relacjach
między „czystą” historią sztuki a jej praktycznymi zasto-
sowaniami.

Krakowska historia sztuki wyrosła z tradycji staro-
żytnictwa, romantycznego kultu „ojczystych pamiątek”,
i z patriotycznego historyzmu, w 2. połowie wieku XIX
dominującego w życiu kulturalnym, społecznym, nauko-
wym i artystycznym miasta. Dlatego też w badaniach
krakowskich uczonych zdecydowanie przeważała pro-
blematyka sztuki polskiej, ujmowanej jednak zwykle
w rozległym kontekście europejskim (Sokołowski, Klein,
Pagaczewski), bądź „spolonizowanej” sztuki europej-
skiej; powszechna historia sztuki znajdowała natomiast
poczesne miejsce w dydaktyce uniwersyteckiej. Pomi-
jając niektóre prace Mycielskiego, studia nad sztuką
zagraniczną w początkowym okresie prowadzili tyl-
ko uczeni pozostający poza głównym, uniwersytecko-
akademickim nurtem krakowskiej nauki (Klaczko, Stra-
szewska). To tematyczne ograniczenie zakresu badań,
w okresie niewoli pojmowanych w kategoriach służby
narodowi, stało się cechą charakterystyczną krakowskiej
historii sztuki niemal do naszych dni. W okresie mię-
dzywojennym decydowała o tym postawa Pagaczewskie-
go i jego uczniów. Poza problematykę polską wykra-

czali wówczas w Krakowie przede wszystkim uniwer-
syteccy „outsiderzy”, słabiej związani z kształceniem hi-
storyków sztuki: badacz Bizancjum i jego słowiańskich
pochodnych Mole i archeolog klasyczny Gąsiorowski;
pewien dorobek w tym zakresie miał też Szydłowski.

Lwów nie miał tradycji starożytniczych; tego typu
badania na szerszą skalę podjął dopiero pod koniec lat
80. Łoziński, toteż Bołoz Antoniewicz, obejmując nową
katedrę, zakładał naukową historię sztuki niemal „na
surowym korzeniu”. W przeciwieństwie do Łuszczkie-
wicza i Sokołowskiego, cel polskiej historii sztuki wi-
dział on we włączeniu się w główny nurt badań euro-
pejskich i sam skupił się na problematyce włoskiego
renesansu. Tę postawę kontynuowali jego uniwersytec-
cy następcy: do pewnego stopnia Podlacha we wcze-
snych pracach o postbizantyńskich malowidłach Buko-
winy, lecz przede wszystkim badacze nowożytnej sztu-
ki włoskiej: Kozicki i przybyła z Wiednia Lanckoroń-
ska, a poza Uniwersytetem - Helena Schorrowa, autor-
ka rozprawy o projektach fasady florenckiego kościoła
S. Lorenzo (1923). Studia nad lokalną sztuką lwowską
były początkowo domeną starożytników spod znaku
Łozińskiego, później podjął je „prywatny uczony” Mań-
kowski, który zwrócił uwagę na jej orientalne kompo-
nenty i bliskowschodnie powiązania genetyczne, a więc
i w jego przypadku dokonało się — przynajmniej czę-
ściowo - wyjście poza ograniczenia narodowe; problem
przenikania się w sztuce lwowskiej Wschodu i Zacho-
du badał Gębarowicz, zwłaszcza w późnych pracach
pisanych po II wojnie światowej. Badania nad sztuką
polską stanowiły na lwowskim uniwersytecie - inaczej
niż w Krakowie - jakby mniej ważny nurt, choć upra-
wiali je w odniesieniu do sztuki nowoczesnej Bołoz
Antoniewicz i Kozicki, a sztuki dawnej, głównie średnio-
wiecznej, Podlacha i Gębarowicz. W szerszym zakresie
badania te prowadzili natomiast uczeni nie związani
z Uniwersytetem: Mańkowski i uczniowie Podlachy,
a wśród nich zwłaszcza Hornung.

Oba środowiska różniły się też stosunkiem do sztu-
ki współczesnej. W Krakowie Sokołowski pisał o Wil-
helmie Kaulbachu i cenił Matejkę, nie dostrzegał nato-
miast prądów wykraczających poza akademicką trady-
cję. W wieku XX zaznaczył się tu rozdział między hi-
storią sztuki i krytyką artystyczną; spośród profesorów
Uniwersytetu tylko Szydłowski pisywał o aktualnych zja-
wiskach w sztuce. We Lwowie już Bołoz Antoniewicz
w krąg swych zainteresowań badawczych włączył też
awangardowe nurty sztuki początków stulecia, między
innymi opracowując wstępy do katalogów aktualnych
wystaw; również Kozicki miał w swym dorobku książ-
kę o Edwardzie Wittigu. Co prawda, Podlacha nie pisał
o sztuce współczesnej, niemniej jej znajomość uważał
za niezbędną dla historyka sztuki, a na kształt jego po-
glądów metodologicznych wpłynęła perspektywa eks-
presjonizmu.

Różnice między Krakowem i Lwowem silnie zazna-
czyły się w zakresie metod uprawiania nauki i stosun-
ku do metodologii. W Krakowie historia sztuki od po-

101