DOI Heft:
Recenzje - przeglądy
DOI Artikel:Marcinkowski, Wojciech: Mikołaj z Lejdy a rzeźba późnogotycka w Europie środkowo-wschodniej: Przegląd nowszych publikacji
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20619#0157
występują wprawdzie czas dłuższy, lecz bynajmniej nie
dominują pośród innych tendencji, bardziej osadzonych
w tradycji lokalnej.
Można zapytać, czy ta dwoistość reakcji na nową falę
inspiracji zachodniej (w Wiedniu: traktowana przez całe
panowanie Fryderyka III jako styl oficjalny, dworski,
„Reichsstil”; gdzie indziej: zamknięta w enklawach, prze-
jawiająca się w importach) nie odpowiada aby różnicy
pomiędzy autonomicznym regionem artystycznym,
a obszarem przechodnim („Kunstlandschaft”-„Passland”),
tak jak ujmował to Harald Keller w pamiętnej pracy
o charakterze sztuki tyrolskiej196.
Omawiana literatura rzuca nowe światło na rozwój
rzeźby późnogotyckiej w Europie środkowowschodniej.
Spektakularnym tego wyrazem jest wydatne „postarze-
nie” wielu dzieł w rezultacie rozpoznania w nich wpły-
wów Mikołaja z Lejdy. Równie istotna jest próba wydzie-
lenia tego niezwykle ważnego wątku w gąszczu powią-
zań rzeźby gotyckiej na tym obszarze. Byliśmy często
świadkami jego nakładania się na oddziaływania szwab-
skie. Nieraz splatał się z wpływami Wita Stwosza (co
w tym okresie oznaczało oddziaływanie krakowskiego
Retabulum Mariackiego). Wskazywałem na to na przy-
kładzie reliefu Narodziny Chrystusa w Pieskowej Skale197.
Lothar Schultes wykazuje tu niejaki sceptycyzm198, ale
Śmierć Marii z Ćernic (il. 22) przedstawia domniemywa-
ny przeze mnie melanż stylistyczny równie wyraźnie199.
Wpływy górnoreńskie, inaczej - jak się zdaje - niż
te Wita Stwosza - nieznacznie tylko przekraczają Kar-
paty. Świetnym, do tej poiy nierozpoznanym tego przy-
kładem są trzy figury z korpusu retabulum z Iwanowic
pod Miechowem {Madonna in situ, ŚŚ. Katarzyna i Mał-
gorzata w Muzeum Narodowym w Krakowie200). Łączo-
no je mylnie ze szwabskim „stylem fałdów równole-
głych”201, z wpływem Michaela Pachera202, bądź poprze-
stawano na wskazaniu na „impulsy płomienistego go-
tyku Niemiec południowych i krajów naddunajskich”203.
Rzeźby iwanowickie zestawiłbym tymczasem z figura-
196 H. Keller, Siidtirol - Kunstlandschaft oder Pass- und Stras-
senland?, Stuttgart 1987 (Sitzungsberichte der Wissenschaftlichen Ge-
sellschaft an der Johann-Wolfgang-Goethe-Universitat Frankfurt a. M.
23/3).
197 Zamek Królewski na Wawelu, nr inw. 2820; W. Marcinkow-
ski, Das spatgotische Relief „Die Geburt Christi” in den Sammlun-
gen des Kónigsschlosses auf dem Wawel zu Krakau. Bemerkungen
zum schwdbisch-bayrischen Stil des Reliefs, Kunstjahrbuch der Stadt
Linz 1996-1997, s. 115-117.
198 L. Schultes, Einige erganzende Bemerkungen zum Relief
von Pieskowa Skala, tamże, s. 121.
199 Hluboka nad Wełtawą, AlSova jihoćeska galerie, nr inw. P 51.
200 Nry inw. 135606, 136173.
201 A. [M.] Olszewski, Związki późnogotyckiej rzeźby mało-
polskiej z rzeźbą południowoniemiecką, Sprawozdania z Posiedzeń
Komisji PAN - Oddział w Krakowie, 8: 1964, s. 427.
202 Polen imZeitalterderJagiellonen 1386-1572. Schallaburg, 8.
Mai—2. Norember 1986..., Wien 1986 (Katalog des Niederósterreichi-
schen Landesmuseums N. F. 171), nry kat. 105-107, s. 284-285 (A.
M. Olszewski).
mi korpusu oraz awersów wewnętrznej pary skrzydeł
retabulum ołtarza głównego kościoła Panny Marii w
Zwickau, ustawionego wiosną roku 1479 przez warsz-
tat Michaela Wolgemuta. Czynny tam rzeźbiarz przybył
z Górnej Nadrenii204. Podobieństwo Św. Katarzyny z Iwa-
nowic (il. 23) do figur w Zwickau widać choćby w ze-
stawieniu z (domniemaną) Św. Urszulą (il. 24; skrzydło
lewe, druga figura od lewej). Ogólne pryncypium kom-
pozycji, zasada „Kern und Schale”, zrealizowana zosta-
ła poprzez nagarnięcie lewą ręką poły płaszcza, rozsu-
niętego łokciami. Płaszcz stanowi obudowę przestrzen-
ną smukłego korpusu świętej. Porównywać można da-
lej poszczególne motywy - fałdki szaty spodniej pro-
mieniście rozbiegające się w talii, ciąg ostrych V-kształt-
nych fałdków po lewej, poprowadzenie rozdzielonych
pasm włosów po płaszczu. Natomiast fizjonomia Św.
Katarzyny w Iwanowicach odpowiada Św. Małgorza-
cie w Zwickau (il. 26). Smok, na którym stoi, został po
prostu powtórzony u jej imienniczki w Iwanowicach (il.
25). Ta ostatnia rzeźba kojarzy się z kolei ze Św. Małgo-
rzatą w muzeum strasburskim (il. 27)205.
Jakie znaczenie miały owe importy dzieł czy pozo-
stałości przelotnej działalności rzeźbiarzy o górnoreń-
skiej orientacji stylistycznej w naszej części Europy? Lo-
kalna twórczość na pewno korzystała z tej inspiracji,
czego świadectwem choćby Św. Piotr z korpusu Reta-
bulum Mariackiego (Weroniki Magerovej) w farze bar-
diowskiej (il. 29), będący uproszczoną wersją swojego
imiennika w Heiligenstein koło Gaflenz (il. 28), trady-
cyjnie kojarzonego z Luchspergerem. Wydaje się, że naj-
trafniej ujął ten problem Beck pisząc: „Działalność Mi-
kołaja z Lejdy w Passawie, jak wcześniej w Strasburgu
i Konstancji, a później w Wiedniu, wyzwoliła nagle nie-
przeczuwaną i bardzo szczególną energię artystyczną;
prowokuje rzeźbiarzy, podążających niby w jakimś upo-
jeniu za geniuszem. Daje ona początek szeregowi warsz-
tatów, które po śmierci Mikołaja utrwaliły jego styl jako
własną, ale zarazem wzajemnie pokrewną konwencję”206.
203 T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka w Krakowie po
Stwoszu. Epilog gotyku mieszczańskiego, Folia Historiae Artium, 25:
1989, s. 172.
204 Zgodni są co do tego H. S t a f s k i, Die Bildwerke im Hocb-
altar der Zwickauer Marienkirche. Ein Beitrag zur kunstlerischen
Herkunft des Veit StoJS, Zeitschrift des Deutschen Vereins fur Kunst-
wissenschaft, 22: 1968, s. 154 i n., przypisujący rzeźby młodemu Stwo-
szowi (explicite na s. 170), jak i M. S t u h r, Der Bildwerkschmuck
des Zwickauer Schreins. Ein Friihwerk des Veit StoJS? [w:] Veit StoJS.
Die Vortrage des Niirnberger Symposions, [red.] R. Kahsnitz, Nurnberg
1985, s. 87, odpisujący mu je. Zgoła odmienne stanowisko zajął na-
tomiast S. R o 11 e r, Niirnberger Bildhauerkunst der Spatgotik. Beitrage
zur Skulptur der Reichsstadt in der zweiten Hdlfte des 15. Jahrhun-
derts, Munchen-Berlin 1999 (Kunstwissenschaftliche Studien 77),
s. 111 i n.: „diese Figuren ktinstlerisch in Nurnberg fuiSen und dort
keineswegs alleine stehen”.
205 Musee de l’Oeuvre Notre Damę, nr inw. 109-
206 B e c k, Der Kefermarkter Altar. Retrospektives Phanomen... [w:]
Der Meister 1993, s. 129.
153
dominują pośród innych tendencji, bardziej osadzonych
w tradycji lokalnej.
Można zapytać, czy ta dwoistość reakcji na nową falę
inspiracji zachodniej (w Wiedniu: traktowana przez całe
panowanie Fryderyka III jako styl oficjalny, dworski,
„Reichsstil”; gdzie indziej: zamknięta w enklawach, prze-
jawiająca się w importach) nie odpowiada aby różnicy
pomiędzy autonomicznym regionem artystycznym,
a obszarem przechodnim („Kunstlandschaft”-„Passland”),
tak jak ujmował to Harald Keller w pamiętnej pracy
o charakterze sztuki tyrolskiej196.
Omawiana literatura rzuca nowe światło na rozwój
rzeźby późnogotyckiej w Europie środkowowschodniej.
Spektakularnym tego wyrazem jest wydatne „postarze-
nie” wielu dzieł w rezultacie rozpoznania w nich wpły-
wów Mikołaja z Lejdy. Równie istotna jest próba wydzie-
lenia tego niezwykle ważnego wątku w gąszczu powią-
zań rzeźby gotyckiej na tym obszarze. Byliśmy często
świadkami jego nakładania się na oddziaływania szwab-
skie. Nieraz splatał się z wpływami Wita Stwosza (co
w tym okresie oznaczało oddziaływanie krakowskiego
Retabulum Mariackiego). Wskazywałem na to na przy-
kładzie reliefu Narodziny Chrystusa w Pieskowej Skale197.
Lothar Schultes wykazuje tu niejaki sceptycyzm198, ale
Śmierć Marii z Ćernic (il. 22) przedstawia domniemywa-
ny przeze mnie melanż stylistyczny równie wyraźnie199.
Wpływy górnoreńskie, inaczej - jak się zdaje - niż
te Wita Stwosza - nieznacznie tylko przekraczają Kar-
paty. Świetnym, do tej poiy nierozpoznanym tego przy-
kładem są trzy figury z korpusu retabulum z Iwanowic
pod Miechowem {Madonna in situ, ŚŚ. Katarzyna i Mał-
gorzata w Muzeum Narodowym w Krakowie200). Łączo-
no je mylnie ze szwabskim „stylem fałdów równole-
głych”201, z wpływem Michaela Pachera202, bądź poprze-
stawano na wskazaniu na „impulsy płomienistego go-
tyku Niemiec południowych i krajów naddunajskich”203.
Rzeźby iwanowickie zestawiłbym tymczasem z figura-
196 H. Keller, Siidtirol - Kunstlandschaft oder Pass- und Stras-
senland?, Stuttgart 1987 (Sitzungsberichte der Wissenschaftlichen Ge-
sellschaft an der Johann-Wolfgang-Goethe-Universitat Frankfurt a. M.
23/3).
197 Zamek Królewski na Wawelu, nr inw. 2820; W. Marcinkow-
ski, Das spatgotische Relief „Die Geburt Christi” in den Sammlun-
gen des Kónigsschlosses auf dem Wawel zu Krakau. Bemerkungen
zum schwdbisch-bayrischen Stil des Reliefs, Kunstjahrbuch der Stadt
Linz 1996-1997, s. 115-117.
198 L. Schultes, Einige erganzende Bemerkungen zum Relief
von Pieskowa Skala, tamże, s. 121.
199 Hluboka nad Wełtawą, AlSova jihoćeska galerie, nr inw. P 51.
200 Nry inw. 135606, 136173.
201 A. [M.] Olszewski, Związki późnogotyckiej rzeźby mało-
polskiej z rzeźbą południowoniemiecką, Sprawozdania z Posiedzeń
Komisji PAN - Oddział w Krakowie, 8: 1964, s. 427.
202 Polen imZeitalterderJagiellonen 1386-1572. Schallaburg, 8.
Mai—2. Norember 1986..., Wien 1986 (Katalog des Niederósterreichi-
schen Landesmuseums N. F. 171), nry kat. 105-107, s. 284-285 (A.
M. Olszewski).
mi korpusu oraz awersów wewnętrznej pary skrzydeł
retabulum ołtarza głównego kościoła Panny Marii w
Zwickau, ustawionego wiosną roku 1479 przez warsz-
tat Michaela Wolgemuta. Czynny tam rzeźbiarz przybył
z Górnej Nadrenii204. Podobieństwo Św. Katarzyny z Iwa-
nowic (il. 23) do figur w Zwickau widać choćby w ze-
stawieniu z (domniemaną) Św. Urszulą (il. 24; skrzydło
lewe, druga figura od lewej). Ogólne pryncypium kom-
pozycji, zasada „Kern und Schale”, zrealizowana zosta-
ła poprzez nagarnięcie lewą ręką poły płaszcza, rozsu-
niętego łokciami. Płaszcz stanowi obudowę przestrzen-
ną smukłego korpusu świętej. Porównywać można da-
lej poszczególne motywy - fałdki szaty spodniej pro-
mieniście rozbiegające się w talii, ciąg ostrych V-kształt-
nych fałdków po lewej, poprowadzenie rozdzielonych
pasm włosów po płaszczu. Natomiast fizjonomia Św.
Katarzyny w Iwanowicach odpowiada Św. Małgorza-
cie w Zwickau (il. 26). Smok, na którym stoi, został po
prostu powtórzony u jej imienniczki w Iwanowicach (il.
25). Ta ostatnia rzeźba kojarzy się z kolei ze Św. Małgo-
rzatą w muzeum strasburskim (il. 27)205.
Jakie znaczenie miały owe importy dzieł czy pozo-
stałości przelotnej działalności rzeźbiarzy o górnoreń-
skiej orientacji stylistycznej w naszej części Europy? Lo-
kalna twórczość na pewno korzystała z tej inspiracji,
czego świadectwem choćby Św. Piotr z korpusu Reta-
bulum Mariackiego (Weroniki Magerovej) w farze bar-
diowskiej (il. 29), będący uproszczoną wersją swojego
imiennika w Heiligenstein koło Gaflenz (il. 28), trady-
cyjnie kojarzonego z Luchspergerem. Wydaje się, że naj-
trafniej ujął ten problem Beck pisząc: „Działalność Mi-
kołaja z Lejdy w Passawie, jak wcześniej w Strasburgu
i Konstancji, a później w Wiedniu, wyzwoliła nagle nie-
przeczuwaną i bardzo szczególną energię artystyczną;
prowokuje rzeźbiarzy, podążających niby w jakimś upo-
jeniu za geniuszem. Daje ona początek szeregowi warsz-
tatów, które po śmierci Mikołaja utrwaliły jego styl jako
własną, ale zarazem wzajemnie pokrewną konwencję”206.
203 T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka w Krakowie po
Stwoszu. Epilog gotyku mieszczańskiego, Folia Historiae Artium, 25:
1989, s. 172.
204 Zgodni są co do tego H. S t a f s k i, Die Bildwerke im Hocb-
altar der Zwickauer Marienkirche. Ein Beitrag zur kunstlerischen
Herkunft des Veit StoJS, Zeitschrift des Deutschen Vereins fur Kunst-
wissenschaft, 22: 1968, s. 154 i n., przypisujący rzeźby młodemu Stwo-
szowi (explicite na s. 170), jak i M. S t u h r, Der Bildwerkschmuck
des Zwickauer Schreins. Ein Friihwerk des Veit StoJS? [w:] Veit StoJS.
Die Vortrage des Niirnberger Symposions, [red.] R. Kahsnitz, Nurnberg
1985, s. 87, odpisujący mu je. Zgoła odmienne stanowisko zajął na-
tomiast S. R o 11 e r, Niirnberger Bildhauerkunst der Spatgotik. Beitrage
zur Skulptur der Reichsstadt in der zweiten Hdlfte des 15. Jahrhun-
derts, Munchen-Berlin 1999 (Kunstwissenschaftliche Studien 77),
s. 111 i n.: „diese Figuren ktinstlerisch in Nurnberg fuiSen und dort
keineswegs alleine stehen”.
205 Musee de l’Oeuvre Notre Damę, nr inw. 109-
206 B e c k, Der Kefermarkter Altar. Retrospektives Phanomen... [w:]
Der Meister 1993, s. 129.
153