DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Utzig, Joanna: Witraże w katedrze we Włocławku w kontekście stylu malarstwa południowoniemieckiego pierwszej połowy XIV wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32431#0014
ich z działalnością tak zwanych warsztatów toruńskich,
a szerzej: ze sztuką regionów południowoniemieckich 8.
Celem niniejszego artykułu jest próba wpisania kwater
witrażowych w katedrze we Włocławku w szerszy kontekst
formalno-stylowy. Jak się wydaje, temu problemowi nie
poświęcono dotąd wystarczającej uwagi. Przedstawiona
niżej analiza formalno-genetyczna ma również na celu
sprawdzenie zasadności hipotezy o nieco wcześniejszym,
niż dotąd przyjmowano, czasie powstania włocławskich
kwater witrażowych. Przy okazji zostanie poruszony szer-
szy problem, dotyczący rełacji artystycznych (w zakresie
malarstwa), jakie w pierwszej połowie wieku xiv łączyły
poszczególne regiony południowoniemieckie.
W dotychczasowych badaniach nad włocławskimi kwa-
terami witrażowymi często wyrażano przekonanie o ich
archaiczności 9, rozważając nawet pochodzenie witraży
z poprzedniej katedry, zniszczonej wraz z miastem przez
Krzyżaków w roku 1329 10. Nie wydaje się to jednak prawdo-
podobne, skoro poprzednia katedra została zniszczona tak
poważnie, że zdecydowano się postawić nową w zupełnie
innym miejscu. Kwatery witrażowe znajdowały się pierwot-
nie w prezbiterium, w oknie za ołtarzem głównym, gdzie
wygłoszony w xi, xn 1957 r. (u.m.k. Toruń, Proseminarium Konser-
wacji Architektury, [mps], s. 2; E. Kwiatkowski, Witraże gotyckie
z Torunia, s. 110). W Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce (t. 11:
Województwo bydgoskie, red. T. Chrzanowski i M. Kornecki, z. 18:
Włocławek i okolice, opr. M. Paździor i W. Puget oraz T. Chrzanow-
ski, M. Kornecki i Z. Rozanow, Warszawa 1988, s. 10 i 22) niezbyt
konsekwentnie zadatowano przeszklenia na lata ok. 1360, jedno-
cześnie przypisując ich fundację Zbylutowi, który był biskupem
dopiero od 1365 r.
8 Niewątpliwie niedoskonałe, mające charakter pomocniczy okreś-
lenie „obszar południowoniemiecki” będzie poniżej używane
w odniesieniu do południowych rejonów obszaru niemieckojęzycz-
nego (określenie funkcjonujące w niemieckojęzycznej literaturze
przedmiotu jako deutschsprachiger Raum), na który składają się
obecne tereny Niemiec, Austrii oraz Szwajcarii. Już w tym miej-
scu trzeba zasygnalizować dotkliwy problem terminologiczny,
wynikający z braku polskich odpowiedników dla niektórych nie-
mieckich określeń topograficznych oraz pewne zamieszanie w tej
kwestii obecne w literaturze niemieckiej. Na temat problematyki
nazewnictwa regionu Górnego Renu i Jeziora Bodeńskiego zob.
B. Kurmann-Schwarz, Zur Geschichte der Begriffe „Kunstland-
schaft" und „Oberrhein" in der Kunstgeschichte, [w:] Historische
Landschaff - Kunstlandschaft? Der Oberrhein im spaten Mittelalter,
red. P. Kurmann, Th. Zotz, Ostfildern 2008, s. 65-90.
9 Myśl ta obecna jest już u F. Sobieszczańskiego (Kościół katedralny
we Włocławku, „Tygodnik Illustrowany”, 8, 1863, nr 217, s. 450).
W. Stroner (0 witrażu średniowiecznym, passim) poświęcił wiełe
uwagi podkreślaniu archaiczności i zachowawczości kwater wło-
cławskich, zarówno na poziomie stylu jak i ikonografii; L. Kali-
nowski i H. Małkiewiczówna widzieli w oknie włocławskim
„der einzigartige Archaismus” (Thorner Glasmalerei, s. 168).
10 Witraże gotyckie. Wystawa, [bez numeracji stron].
5. Kwatery szczytowe z przedstawieniem Deesis, kościół parafialny
w Etelhem (wg: A. Andersson i in., Die Glasmalereien des Mittelalters,
tabl. na s. 88)
zostały odkryte przed połową xix wieku 11. Zrozumiałe
byłoby odniesienie czasu ich powstania do okresu budowy
prezbiterium. Z przekazu Jana Długosza znana jest data
zainicjowania wznoszenia obecnej katedry włocławskiej:
25 marca 1340 roku 12. Nie wiadomo jednak, kiedy zostało
ukończone prezbiterium katedry, której konsekracja nastą-
piła dopiero w roku 1411. Przeważnie przyjmuje się, że było
ono gotowe przed pochówkiem biskupa Macieja z Gołańczy
we wschodniej części kościoła (zmarł 16 maja 1368 roku) 13,
mogło jednak zostać ukończone już około połowy stule-
cia, na co wskazywałyby informacje o fundacjach ołtarzy
pochodzące z lat pięćdziesiątych 14. Data śmierci Macieja
11 F. Sobieszczański, Wiadomości historyczne 0 sztukach pięknych
w dawnej Polsce, 1.1, Warszawa 1847, s. 295; idem, Kościół katedralny
we Włocławku, s. 450.
12 J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Krółestwa Polskiego,
tłum. J. Mrukówna, ks. ix, Warszawa 1975, s. 270.
13 Biskup został pochowany w pomieszczeniu przylegającym do prezbi-
terium od strony południowej służącym jako zakrystia. Podstawowe
informacje na temat biskupa Macieja: J. Bieniak, Maciej z Gołańczy,
[w:] Polski Słownik Biograficzny, 1.19, Wrocław-Warszawa-Kraków-
Gdańsk 1974, s. 15-18; P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce. Słownik
biograficzny, Warszawa 1992, s. 235-236. Na temat odkrycia grobu
biskupa zob. S. Chodyński, Doniosłe odkrycie archeologiczne (Grób
biskupa Macieja Golanczewskiego), „Przegląd Katolicki”, 30,1892,
nr 43, s. 673-675; W. Łuszczkiewicz, Sprawozdanie z odkrycia
dokonanego w katedrze włocławskiej, „Sprawozdania Komisyi do
Badania Historii Sztuki w Polsce”, 5,1896, s. xcix-c.
14 Zestawienie podstawowych informacji źródłowych na temat kościoła
katedralnego we Włocławku zob. M. Machowski, A. Włodarek,
Włocławek, kościół katedralny pw. Panny Marii, ob. Wniebowzięcia,
a szerzej: ze sztuką regionów południowoniemieckich 8.
Celem niniejszego artykułu jest próba wpisania kwater
witrażowych w katedrze we Włocławku w szerszy kontekst
formalno-stylowy. Jak się wydaje, temu problemowi nie
poświęcono dotąd wystarczającej uwagi. Przedstawiona
niżej analiza formalno-genetyczna ma również na celu
sprawdzenie zasadności hipotezy o nieco wcześniejszym,
niż dotąd przyjmowano, czasie powstania włocławskich
kwater witrażowych. Przy okazji zostanie poruszony szer-
szy problem, dotyczący rełacji artystycznych (w zakresie
malarstwa), jakie w pierwszej połowie wieku xiv łączyły
poszczególne regiony południowoniemieckie.
W dotychczasowych badaniach nad włocławskimi kwa-
terami witrażowymi często wyrażano przekonanie o ich
archaiczności 9, rozważając nawet pochodzenie witraży
z poprzedniej katedry, zniszczonej wraz z miastem przez
Krzyżaków w roku 1329 10. Nie wydaje się to jednak prawdo-
podobne, skoro poprzednia katedra została zniszczona tak
poważnie, że zdecydowano się postawić nową w zupełnie
innym miejscu. Kwatery witrażowe znajdowały się pierwot-
nie w prezbiterium, w oknie za ołtarzem głównym, gdzie
wygłoszony w xi, xn 1957 r. (u.m.k. Toruń, Proseminarium Konser-
wacji Architektury, [mps], s. 2; E. Kwiatkowski, Witraże gotyckie
z Torunia, s. 110). W Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce (t. 11:
Województwo bydgoskie, red. T. Chrzanowski i M. Kornecki, z. 18:
Włocławek i okolice, opr. M. Paździor i W. Puget oraz T. Chrzanow-
ski, M. Kornecki i Z. Rozanow, Warszawa 1988, s. 10 i 22) niezbyt
konsekwentnie zadatowano przeszklenia na lata ok. 1360, jedno-
cześnie przypisując ich fundację Zbylutowi, który był biskupem
dopiero od 1365 r.
8 Niewątpliwie niedoskonałe, mające charakter pomocniczy okreś-
lenie „obszar południowoniemiecki” będzie poniżej używane
w odniesieniu do południowych rejonów obszaru niemieckojęzycz-
nego (określenie funkcjonujące w niemieckojęzycznej literaturze
przedmiotu jako deutschsprachiger Raum), na który składają się
obecne tereny Niemiec, Austrii oraz Szwajcarii. Już w tym miej-
scu trzeba zasygnalizować dotkliwy problem terminologiczny,
wynikający z braku polskich odpowiedników dla niektórych nie-
mieckich określeń topograficznych oraz pewne zamieszanie w tej
kwestii obecne w literaturze niemieckiej. Na temat problematyki
nazewnictwa regionu Górnego Renu i Jeziora Bodeńskiego zob.
B. Kurmann-Schwarz, Zur Geschichte der Begriffe „Kunstland-
schaft" und „Oberrhein" in der Kunstgeschichte, [w:] Historische
Landschaff - Kunstlandschaft? Der Oberrhein im spaten Mittelalter,
red. P. Kurmann, Th. Zotz, Ostfildern 2008, s. 65-90.
9 Myśl ta obecna jest już u F. Sobieszczańskiego (Kościół katedralny
we Włocławku, „Tygodnik Illustrowany”, 8, 1863, nr 217, s. 450).
W. Stroner (0 witrażu średniowiecznym, passim) poświęcił wiełe
uwagi podkreślaniu archaiczności i zachowawczości kwater wło-
cławskich, zarówno na poziomie stylu jak i ikonografii; L. Kali-
nowski i H. Małkiewiczówna widzieli w oknie włocławskim
„der einzigartige Archaismus” (Thorner Glasmalerei, s. 168).
10 Witraże gotyckie. Wystawa, [bez numeracji stron].
5. Kwatery szczytowe z przedstawieniem Deesis, kościół parafialny
w Etelhem (wg: A. Andersson i in., Die Glasmalereien des Mittelalters,
tabl. na s. 88)
zostały odkryte przed połową xix wieku 11. Zrozumiałe
byłoby odniesienie czasu ich powstania do okresu budowy
prezbiterium. Z przekazu Jana Długosza znana jest data
zainicjowania wznoszenia obecnej katedry włocławskiej:
25 marca 1340 roku 12. Nie wiadomo jednak, kiedy zostało
ukończone prezbiterium katedry, której konsekracja nastą-
piła dopiero w roku 1411. Przeważnie przyjmuje się, że było
ono gotowe przed pochówkiem biskupa Macieja z Gołańczy
we wschodniej części kościoła (zmarł 16 maja 1368 roku) 13,
mogło jednak zostać ukończone już około połowy stule-
cia, na co wskazywałyby informacje o fundacjach ołtarzy
pochodzące z lat pięćdziesiątych 14. Data śmierci Macieja
11 F. Sobieszczański, Wiadomości historyczne 0 sztukach pięknych
w dawnej Polsce, 1.1, Warszawa 1847, s. 295; idem, Kościół katedralny
we Włocławku, s. 450.
12 J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Krółestwa Polskiego,
tłum. J. Mrukówna, ks. ix, Warszawa 1975, s. 270.
13 Biskup został pochowany w pomieszczeniu przylegającym do prezbi-
terium od strony południowej służącym jako zakrystia. Podstawowe
informacje na temat biskupa Macieja: J. Bieniak, Maciej z Gołańczy,
[w:] Polski Słownik Biograficzny, 1.19, Wrocław-Warszawa-Kraków-
Gdańsk 1974, s. 15-18; P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce. Słownik
biograficzny, Warszawa 1992, s. 235-236. Na temat odkrycia grobu
biskupa zob. S. Chodyński, Doniosłe odkrycie archeologiczne (Grób
biskupa Macieja Golanczewskiego), „Przegląd Katolicki”, 30,1892,
nr 43, s. 673-675; W. Łuszczkiewicz, Sprawozdanie z odkrycia
dokonanego w katedrze włocławskiej, „Sprawozdania Komisyi do
Badania Historii Sztuki w Polsce”, 5,1896, s. xcix-c.
14 Zestawienie podstawowych informacji źródłowych na temat kościoła
katedralnego we Włocławku zob. M. Machowski, A. Włodarek,
Włocławek, kościół katedralny pw. Panny Marii, ob. Wniebowzięcia,