Polska Akademia Umieje̜tności <Krakau> / Komisja Historii Sztuki [Hrsg.]; Polska Akademia Nauk <Warschau> / Oddział <Krakau> / Komisja Teorii i Historii Sztuki [Hrsg.]: Folia Historiae Artium (NS: 13.2015)

Folia Historiae Artium

Seria Nowa, t. 13: 2015/pl issn 0071-6723

PIOTR KRASNY

Uniwersytet Jagielloński, Instytut Historii Sztuki

PRINCIPES,

PRAEDECESSORES ET PRAECEPTORES NOSTRI

NOWY WIZERUNEK MŁODZIEŃCZYCH ŚWIĘTYCH WŁADCÓW W SZTUCE
EUROPY ŚRODKOWEJ W XVIII XVIII WIEKU 1

Pod koniec wieku xvi utrwalił się podział religijny Europy.
Zarówno katolicy, jak i protestanci przestali zabiegać
gorączkowo o pozyskiwanie nowych wyznawców i zaczęli
angażować większość sił w utrzymanie aktualnego „stanu
posiadania”. We wszystkich krajach wspólnoty wyznaniowe
oddawały się pod opiekę władców, uzyskując status mniej
lub bardziej oficjalnych Kościołów państwowych, a często
także obietnicę zwalczania innowierców za pomocą środków
prawnych i policyjnych. W zamian za to Kościoły starały
się zapewnić sakralną legitymizację władzy królów i książąt,
a także brały na siebie trud kształtowania postaw moralnych
wiernych w taki sposób, aby byli oni nie tylko dobrymi
chrześcijanami, ale także zdyscyplinowanymi poddanymi.
Dość powszechne stało się przekonanie, że tylko współnoty
wyznaniowe są w stanie strzec moralności społeczeństwa.
Nawet myśliciele skłaniający się - tak jak Thomas Hobbes
i John Locke - ku ateizmowi, uważali, że nic nie zastąpi
Kościoła w tej misji, kluczowej dla dobrego funkcjonowa-
nia państwa. Nowożytny wariant sojuszu tronu z ołtarzem,
określony przez Heinza Schilinga mianem konfesjonalizacji,
został także zaadaptowany przez Kościół wschodni, przy-
czyniając się albo do zmodernizowania „cezaropapizmu”,
charakterystycznego dla tej wspólnoty, albo też - do zawar-
cia unii z rzymską Stolicą Apostolską, które miały upo-

1 W tytułe artykułu wykorzystałem łacińskie tytuły, którymi czczono
w późnym średniowieczu i w okresie kontrreformacji świętych
władców węgierskich (zob. G. Klaniczay, Holy Rulers and Blessed
Princesses. Dynastic Cults in Medieval Central Europe, Cambridge
2002, s. 6). Za pomoc w lekturze tekstów węgierskich i serbskich
wdzięczny jestem Zoltanowi Gyalókayowi i śp. Aleksandrowi Sie-
maszce.

rządkować relacje prawosławnych poddanych z katolickimi
władcami 2.

W okresie poreformacyjnym jednym ze sposobów
„wychowywania” wiernych przez Kościół katolicki i pra-
wosławny stało się ukazywanie im świętych jako wyra-
zistych przykładów skutecznego działania łaski Bożej,
a także wzorów najwłaściwszej realizacji chrześcijańskich
zasad moralnych w różnych życiowych okolicznościach 3.
Po metodę tę sięgano także w celu legitymizacji władzy,
przywołując często postacie świętych królów na dowód, że
Bóg wspiera szczególnie swoich pomazańców, aby kierowali
oni jak najlepiej poddanymi. Przypominanie chrzcicieli
narodów i władców z okresu średniowiecza 4 służyło także

2 H. Schiling, Europa w wirze konfesji. Konfesjonalizacja krajów
europejskich po połowie xvi wieku ijej skutki dla Kościoła, państwa,
społeczeństwa i kultury, [w:] idem, Konfesjonalizacja. Kościół ipań-
stwo w Europie doby przednowoczesnej, przeł. J. Kałążny, Poznań
2010, s. 163-219.

3 M. Sorgel, Wondrous in His Saints. Counter-Reformation Propa-
ganda in Bavaria, Berkley 1993, s. 94-98; P. Burschel, Imitatio san-
ctorum owero: ąuanto era moderno il cielo dei santi post-tridentino,

„Annali dell’Istituto Storico Italo-Germanico”, 45,1996, s. 309-333;
idem, Der Himmel und die Disziplin. Die Nachtridentische Heiligen-
gesellschaft und ihre Lebensmodelle in modernisierungtheoretischer
Perspektive, [w:] Im Zeichen der Krise. Religiositdt im Europa des
17. Jahrhunderts, red. H. Lehmann, A. C. Trepp, Góttingen 1999,
s. 576-593.

4 O kulcie świętych władców w średniowieczu zob. zwłaszcza:
K. Górski, Le naissance des Etats et „roi-saint”. Probleme de 1’ideo-
logie feodale, [w:] Europe aux ixe-xie siecles. Aux origines des
Etats nationaux, red. A. Gieysztor, T. Manteuffel, Warszawa 1968,
s. 171-213.