DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Krasny, Piotr: Principes, praedecessores et praeceptores nostri: nowy wizerunek młodzieńczych świętych władców w sztuce Europy Środkowej w XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32431#0160
154
1. Św. Aleksander Newski, miedzioryt, 1. poł. xvm w. (wg: A. B. HeKMa-
peB, Tpouu,Kuu coóop, il. 1)
interesom obu Kościołów, ponieważ dowodziło dobitnie, że
narody w Europie Środkowej były wierne przez wieki łaciń-
skiej lub greckiej ortodoksji, a dopiero z czasem zaczęły
ulegać protestanckim „nowinkom”, nie popartym autory-
tetem tradycji 5. Wychowawcza misja Kościoła wymagała,
rzecz jasna, eksponowania świętych władców o szczególnie
budujących żywotach oraz odpowiedniego modelowania,
a czasem wręcz przemodelowania ich życiorysów 6.
W przedsięwzięciach tych ważna rola przypadła dziełom
sztuki, za pomocą których ugruntowywano pożądany obraz
świętego króla, księcia lub królewicza 7 *. O znaczeniu, jakie
przypisywano takim działaniom, świadczy wymownie sto-
sunkowo późne, ale zarazem wyjątkowo apodyktyczne rozpo-
rządzenie rosyjskich władz cerkiewnych z roku 1710, głoszące
5 E. KovAcs, Der heilige Leopold und die Staatsmystik der Habsburger,
[w:] Der heilige Leopold Landesfiirst und Staatssymbol, Kloster-
neuburg 1985, s. 69-83; Svadci v strednej Európe, kat. wyst. Sloven-
ska Narodna Galeria Bratislava, Október - November 1993, opr.
I. Rusina, Bratislava 1993, s. 24-28; M. E. Decreux, Symbolicky
rozmer poute do Stare Boleslavi, „Ćesky Ćasopis Historycky“, 95,
i997> s. 585-620; eadem, Der heilige Wenzel als Begriinder der ‘Pietas
Austriaca. Die Symbolik der Wallfahrt nach Stard Boleslav (Alt Bun-
zlau) im 17. Jahrhundert, [w:] Im Zeichen der Krise, s. 597-636;
J. Valka, Emblemy barokni Moravy, [w:] V zrcadle stinu. Morava
v dobe baroka 1670-1790, red. J. Kroupa, Brno 2003, s. 83, 86-88.
6 R Burschel, Der Himmel, s. 583.
7 Svddci, s. 28.
iż „od tej pory nie wolno nikomu malować św. Aleksan-
dra Newskiego w stroju mniszym, należy go zaś ukazywać
w szatach wielkoksiążęcych” oraz skrzętna realizacja tego
ukazu przez artystów [il. 1] 8. W Kościele zachodnim nie
wydawano expressis verbis tak jednoznacznym nakazów, ale
doprowadzono także bardzo skutecznie do ujednolicenia
ikonografii świętych władców i nadania ich wizerunkom
zunifikowanego dydaktycznego przekazu 9.
W gronie owych świętych obok znacznej liczby królów,
wsławionych długoletnim panowaniem, wielkimi zwycię-
stwami i kosztownymi fundacjami dla Kościoła, znalazło
się także miejsce dla książąt, królewiczów i synów książę-
cych, którzy nie zdążyli dojść do takich osiągnięć, ponie-
waż Bóg powołał każdego z nich szybko do chwały nieba,
aby - jak nauczała Księga mędrości - „zło nie odmieniło
umysłu jego, albo ułuda nie oszukała duszyjego” (Mdr 4,11).
Ożywienie kultu tych młodzieńców wiązało się z natural-
nym ukierunkowaniem wychowawczej pracy Kościołów
na młode osoby, bardziej podatne na religijną formację
i nieskażone - tak jak ich rodzice i dziadkowie - ogląda-
niem wielkich postępów reformacji w pierwszej połowie
wieku XVI. Taką politykę prowadzili przede wszystkim
jezuici i pijarzy, którzy u wychowanków swoich kolegiów
rozwijali konsekwentnie zarówno katolicką gorliwość, jak
i umiłowanie ojczyzny oraz postawy propaństwowe. Za ich
sprawą szczególnie liczne wizerunki młodzieńczych świę-
tych władców 10 pojawiły się w kościołach Środkowej Europy,
z których przeniosły się rychło także do sąsiednich cerkwi,
stając się jednymi z najbardziej charakterystycznych roz-
wiązań ikonograficznych doby nowożytnej.
ŚWIĘTY EMERYK
W KRÓLESTWIE WĘGIERSKIM
W Królestwie Węgierskim kult świętych władców był
rozwinięty szczególnie silnie już w okresie średniowiecza.
Za patronów tego kraju obrano czworo świętych z dynastii
Arpadów: chrzciciela Węgier Stefana oraz Emeryka, Wła-
dysława i Elżbietę [il. 2, 3]. Ich kult był znacznie żywszy
niż cześć, którą darzono świętych kapłanów: Wojciecha
(uważanego także przez Węgrów za rodaka) i Gełlerta. Świę-
tym władcom poświęcano bardzo wiele kościołów, a ich
wizerunki i sceny z życia znajdowały się niemal w każdej
świątyni 11.
8 A. B. Tekmapeb, TpouąKuu coóop AneKcandpo-HeecKOU naepu kok
UKOHoepafnmecKuu o6pa3eą, [w:] CaHKm-nemepcóype u apxumeK-
mypa Poccuu, MocKBa 2007, s. 326.
9 E. KovAcs, Der heilige Leopold, s. 75-81.
10 W moim artykule używam terminu „władca” w poszerzonym zakre-
sie, odnosząc go nie tylko do osób realnie sprawujących władzę,
ale także do ich potomków, którzy mieli objąć po nich tron.
11 K. Sinkó, Arpad versus Saint Stephen, „The Hungarian Quartely”,
139,1995, 3, s. 111-125; h Jónas, Les saints de la dynastie des Arpad
et les types ideaux de lepoąue, [w:] The First Millenium ofHungary
1. Św. Aleksander Newski, miedzioryt, 1. poł. xvm w. (wg: A. B. HeKMa-
peB, Tpouu,Kuu coóop, il. 1)
interesom obu Kościołów, ponieważ dowodziło dobitnie, że
narody w Europie Środkowej były wierne przez wieki łaciń-
skiej lub greckiej ortodoksji, a dopiero z czasem zaczęły
ulegać protestanckim „nowinkom”, nie popartym autory-
tetem tradycji 5. Wychowawcza misja Kościoła wymagała,
rzecz jasna, eksponowania świętych władców o szczególnie
budujących żywotach oraz odpowiedniego modelowania,
a czasem wręcz przemodelowania ich życiorysów 6.
W przedsięwzięciach tych ważna rola przypadła dziełom
sztuki, za pomocą których ugruntowywano pożądany obraz
świętego króla, księcia lub królewicza 7 *. O znaczeniu, jakie
przypisywano takim działaniom, świadczy wymownie sto-
sunkowo późne, ale zarazem wyjątkowo apodyktyczne rozpo-
rządzenie rosyjskich władz cerkiewnych z roku 1710, głoszące
5 E. KovAcs, Der heilige Leopold und die Staatsmystik der Habsburger,
[w:] Der heilige Leopold Landesfiirst und Staatssymbol, Kloster-
neuburg 1985, s. 69-83; Svadci v strednej Európe, kat. wyst. Sloven-
ska Narodna Galeria Bratislava, Október - November 1993, opr.
I. Rusina, Bratislava 1993, s. 24-28; M. E. Decreux, Symbolicky
rozmer poute do Stare Boleslavi, „Ćesky Ćasopis Historycky“, 95,
i997> s. 585-620; eadem, Der heilige Wenzel als Begriinder der ‘Pietas
Austriaca. Die Symbolik der Wallfahrt nach Stard Boleslav (Alt Bun-
zlau) im 17. Jahrhundert, [w:] Im Zeichen der Krise, s. 597-636;
J. Valka, Emblemy barokni Moravy, [w:] V zrcadle stinu. Morava
v dobe baroka 1670-1790, red. J. Kroupa, Brno 2003, s. 83, 86-88.
6 R Burschel, Der Himmel, s. 583.
7 Svddci, s. 28.
iż „od tej pory nie wolno nikomu malować św. Aleksan-
dra Newskiego w stroju mniszym, należy go zaś ukazywać
w szatach wielkoksiążęcych” oraz skrzętna realizacja tego
ukazu przez artystów [il. 1] 8. W Kościele zachodnim nie
wydawano expressis verbis tak jednoznacznym nakazów, ale
doprowadzono także bardzo skutecznie do ujednolicenia
ikonografii świętych władców i nadania ich wizerunkom
zunifikowanego dydaktycznego przekazu 9.
W gronie owych świętych obok znacznej liczby królów,
wsławionych długoletnim panowaniem, wielkimi zwycię-
stwami i kosztownymi fundacjami dla Kościoła, znalazło
się także miejsce dla książąt, królewiczów i synów książę-
cych, którzy nie zdążyli dojść do takich osiągnięć, ponie-
waż Bóg powołał każdego z nich szybko do chwały nieba,
aby - jak nauczała Księga mędrości - „zło nie odmieniło
umysłu jego, albo ułuda nie oszukała duszyjego” (Mdr 4,11).
Ożywienie kultu tych młodzieńców wiązało się z natural-
nym ukierunkowaniem wychowawczej pracy Kościołów
na młode osoby, bardziej podatne na religijną formację
i nieskażone - tak jak ich rodzice i dziadkowie - ogląda-
niem wielkich postępów reformacji w pierwszej połowie
wieku XVI. Taką politykę prowadzili przede wszystkim
jezuici i pijarzy, którzy u wychowanków swoich kolegiów
rozwijali konsekwentnie zarówno katolicką gorliwość, jak
i umiłowanie ojczyzny oraz postawy propaństwowe. Za ich
sprawą szczególnie liczne wizerunki młodzieńczych świę-
tych władców 10 pojawiły się w kościołach Środkowej Europy,
z których przeniosły się rychło także do sąsiednich cerkwi,
stając się jednymi z najbardziej charakterystycznych roz-
wiązań ikonograficznych doby nowożytnej.
ŚWIĘTY EMERYK
W KRÓLESTWIE WĘGIERSKIM
W Królestwie Węgierskim kult świętych władców był
rozwinięty szczególnie silnie już w okresie średniowiecza.
Za patronów tego kraju obrano czworo świętych z dynastii
Arpadów: chrzciciela Węgier Stefana oraz Emeryka, Wła-
dysława i Elżbietę [il. 2, 3]. Ich kult był znacznie żywszy
niż cześć, którą darzono świętych kapłanów: Wojciecha
(uważanego także przez Węgrów za rodaka) i Gełlerta. Świę-
tym władcom poświęcano bardzo wiele kościołów, a ich
wizerunki i sceny z życia znajdowały się niemal w każdej
świątyni 11.
8 A. B. Tekmapeb, TpouąKuu coóop AneKcandpo-HeecKOU naepu kok
UKOHoepafnmecKuu o6pa3eą, [w:] CaHKm-nemepcóype u apxumeK-
mypa Poccuu, MocKBa 2007, s. 326.
9 E. KovAcs, Der heilige Leopold, s. 75-81.
10 W moim artykule używam terminu „władca” w poszerzonym zakre-
sie, odnosząc go nie tylko do osób realnie sprawujących władzę,
ale także do ich potomków, którzy mieli objąć po nich tron.
11 K. Sinkó, Arpad versus Saint Stephen, „The Hungarian Quartely”,
139,1995, 3, s. 111-125; h Jónas, Les saints de la dynastie des Arpad
et les types ideaux de lepoąue, [w:] The First Millenium ofHungary