DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Utzig, Joanna: Witraże w katedrze we Włocławku w kontekście stylu malarstwa południowoniemieckiego pierwszej połowy XIV wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32431#0015
9
wydaje się zbyt późna jako termin ad quem dla powstania
witraży. Jak pokazuje opisany przez Riidigera Becksmanna
przypadek dużego zespołu kwater witrażowych w kościele
św. Dionizego w szwabskim Esslingen, mogło się nawet
zdarzyć, że część przeszkleń witrażowych wykonano jeszcze
przed postawieniem kościoła, dla którego były przezna-
czone 15. Nie sugerując, że w przypadku Włocławka zaist-
niała podobna, nietypowa sytuacja, można zastanowić się,
czy nie było możliwe powstanie kwater witrażowych na
początku prac nad katedrą - taka hipoteza lepiej odpowia-
dałaby ich cechom formalnym.
Styl kwater w katedrze we Włocławku przeważnie wią-
zano ze sztuką obszarów południowoniemieckich. Na krąg
bawarsko-austriacki wskazał już Stroner, dostrzegając
w tym regionie przywiązanie do tradycji romańskich i sty-
lowe zapóźnienie, które miałoby charakteryzować również
witraże włocławskie 16. Taką zachowawczą cechą miałoby
być przede wszystkim zastosowanie modelu okna meda-
lionowego (zamiast bardziej nowoczesnego, podzielonego
przy pomocy form architektonicznych) oraz archaiczne
elementy kostiumologiczne 17. Pogląd Stronera był później
powtarzany 18, nie poświęcono jednak wiele uwagi wskaza- j
niu konkretnych źródeł inspiracji (trzeba zgodzić się z Kali-
nowskim i Małkiewiczówną, że zadanie to stanowi dużą
trudność 19). Oprócz kręgu południowoniemieckiego zwró-
cono uwagę na podobieństwa do witraży skandynawskich,
[w:] Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński,
t. 2: Katalog zabytków, Warszawa 1995, s. 258-259. W literaturze na
temat architektury katedry włocławskiej (jeszcze skromniejszej, niż
w przypadku przeszkleń witrażowych) przeważnie stwierdza się, że
prezbiterium było gotowe przed lub około 1368 roku, zob. S. Ski-
biński, Polskie katedry gotyckie, Poznań 1996, s. 131; E. Pilecka,
A. Błażejewska, Dzieje sztuki, [w:] Dzieje diecezji włocławskiej, 1.1:
Średniowiecze, red. A. Radzimiński, Włocławek 2008, s. 171-172.
Ostatnio Andrzej Grzybkowski podał zaskakująco późną datę
ukończenia prezbiterium (1383), nie wyjaśniając takiego datowania
(A. Grzybkowski, Gotycka architektura murowana w Polsce, War-
szawa 2014, s. 152). Por. datowanie prezbiterium na około połowę
wieku: J. Frycz, E. Kwiatkowski, Średniowieczne witraże, s. 96;
L. Kalinowski, H. Małkiewiczówna, Thorner Glasmalerei, s. 155.
15 R. Becksmann, Von der Ordnung der Welt. Mittelalterliche Glas-
malereien aus Esslinger Kirchen, Esslingen 1997, s. 33-86. Najstarsza
grupa kwater powstała prawdopodobnie ok. 1280 r., zaś architek-
turę kościoła na podstawie badań stylistycznych oraz dendrochro-
nologicznych datuje się na rok ok. 1300.
16 W. Stroner, O witrażu średniowiecznym, s. 91.
17 O rozwoju form okien witrażowych traktuje książka: W. Dahmen,
Gotische Glasfenster. Rhytmus und Strophenbau, Bonn-Leipzig 1922.
Na temat wczesnych motywów architektonicznych w witrażach
górnoreńskich: R. Becksmann, Die architektonische Rahmung des
hochgotischen Bildfensters. Untersuchungen zur oberrheinischen
Glasmalerei von 1250-1350, Berlin 1967.
18 Np. J. Frycz, E. Kwiatkowski, Średniowieczne witraże, s. 100; zob.
też publikacje przywołane w przyp. 9.
19 L. Kalinowski, H. Małkiewiczówna, Thorner Glasmalerei, s. 168.
6. Ofiarowanie Dzieciątka w świątyni, kwatera witrażowa, kościół
parafialny w Lye (wg: A. Andersson i in., Die Glasmalereien des Mit-
telalters, tabl. na s. 101)
pochodzących ze znajdujących się w niewielkiej odłegłości
od siebie gotlandzkich kościołów w Etelhem oraz Lye 20.
W oknie na osi chóru kościoła w Etelhem zachowały się
cztery sceny pasyjne oraz kwatery szczytowe z popiersiami
Chrystusa, Marii i św. Jana Chrzciciela [il. 5] 21. Upozowa-
nie postaci we włocławskich kwaterach szczytowych jest
dość podobne do trzech ostatnich przedstawień [il. 3, 4].
Ogólna zbieżność stylowa (np. uproszczenia ujawniające
się w kompozycji, detalach oraz ograniczeniu ilości postaci)
świadczy o ponadregionalnym zasięgu pewnych zjawisk
formalnych w pierwszej połowie xiv wieku. Z kolei w koś-
ciele w Lye zachowały się w sporej mierze przeszklenia
trzech dwudzielnych okien ściany szczytowej prezbite-
rium [il. 6]. Okno na osi zawiera przedstawienia dziewięciu
scen z życia Zbawiciela, a w kwaterze u szczytu popiersie
anioła z kadzielnicą. Jedyną sceną obecną zarówno w tym
cyklu, jak i w katedrze we Włocławku jest Ofiarowanie
Dzieciątka [il. 7]. Podobieństwo między nimi dotyczy
schematu kompozycyjnego, a także drobnych motywów,
20 A. Andersson i in., Die Glasmalereien des Mittelalters in Skandi-
navien, Stockholm 1964 (Corpus Vitrearum Medii Aevi Skandi-
navien, 1.1), s. 95.
21 Witraże z Etelhem miałyby wiązać się przede wszystkim ze sztuką
Dolnej Saksonii i Północnych Niemiec (Lubeka); ibidem, s. 86.
wydaje się zbyt późna jako termin ad quem dla powstania
witraży. Jak pokazuje opisany przez Riidigera Becksmanna
przypadek dużego zespołu kwater witrażowych w kościele
św. Dionizego w szwabskim Esslingen, mogło się nawet
zdarzyć, że część przeszkleń witrażowych wykonano jeszcze
przed postawieniem kościoła, dla którego były przezna-
czone 15. Nie sugerując, że w przypadku Włocławka zaist-
niała podobna, nietypowa sytuacja, można zastanowić się,
czy nie było możliwe powstanie kwater witrażowych na
początku prac nad katedrą - taka hipoteza lepiej odpowia-
dałaby ich cechom formalnym.
Styl kwater w katedrze we Włocławku przeważnie wią-
zano ze sztuką obszarów południowoniemieckich. Na krąg
bawarsko-austriacki wskazał już Stroner, dostrzegając
w tym regionie przywiązanie do tradycji romańskich i sty-
lowe zapóźnienie, które miałoby charakteryzować również
witraże włocławskie 16. Taką zachowawczą cechą miałoby
być przede wszystkim zastosowanie modelu okna meda-
lionowego (zamiast bardziej nowoczesnego, podzielonego
przy pomocy form architektonicznych) oraz archaiczne
elementy kostiumologiczne 17. Pogląd Stronera był później
powtarzany 18, nie poświęcono jednak wiele uwagi wskaza- j
niu konkretnych źródeł inspiracji (trzeba zgodzić się z Kali-
nowskim i Małkiewiczówną, że zadanie to stanowi dużą
trudność 19). Oprócz kręgu południowoniemieckiego zwró-
cono uwagę na podobieństwa do witraży skandynawskich,
[w:] Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński,
t. 2: Katalog zabytków, Warszawa 1995, s. 258-259. W literaturze na
temat architektury katedry włocławskiej (jeszcze skromniejszej, niż
w przypadku przeszkleń witrażowych) przeważnie stwierdza się, że
prezbiterium było gotowe przed lub około 1368 roku, zob. S. Ski-
biński, Polskie katedry gotyckie, Poznań 1996, s. 131; E. Pilecka,
A. Błażejewska, Dzieje sztuki, [w:] Dzieje diecezji włocławskiej, 1.1:
Średniowiecze, red. A. Radzimiński, Włocławek 2008, s. 171-172.
Ostatnio Andrzej Grzybkowski podał zaskakująco późną datę
ukończenia prezbiterium (1383), nie wyjaśniając takiego datowania
(A. Grzybkowski, Gotycka architektura murowana w Polsce, War-
szawa 2014, s. 152). Por. datowanie prezbiterium na około połowę
wieku: J. Frycz, E. Kwiatkowski, Średniowieczne witraże, s. 96;
L. Kalinowski, H. Małkiewiczówna, Thorner Glasmalerei, s. 155.
15 R. Becksmann, Von der Ordnung der Welt. Mittelalterliche Glas-
malereien aus Esslinger Kirchen, Esslingen 1997, s. 33-86. Najstarsza
grupa kwater powstała prawdopodobnie ok. 1280 r., zaś architek-
turę kościoła na podstawie badań stylistycznych oraz dendrochro-
nologicznych datuje się na rok ok. 1300.
16 W. Stroner, O witrażu średniowiecznym, s. 91.
17 O rozwoju form okien witrażowych traktuje książka: W. Dahmen,
Gotische Glasfenster. Rhytmus und Strophenbau, Bonn-Leipzig 1922.
Na temat wczesnych motywów architektonicznych w witrażach
górnoreńskich: R. Becksmann, Die architektonische Rahmung des
hochgotischen Bildfensters. Untersuchungen zur oberrheinischen
Glasmalerei von 1250-1350, Berlin 1967.
18 Np. J. Frycz, E. Kwiatkowski, Średniowieczne witraże, s. 100; zob.
też publikacje przywołane w przyp. 9.
19 L. Kalinowski, H. Małkiewiczówna, Thorner Glasmalerei, s. 168.
6. Ofiarowanie Dzieciątka w świątyni, kwatera witrażowa, kościół
parafialny w Lye (wg: A. Andersson i in., Die Glasmalereien des Mit-
telalters, tabl. na s. 101)
pochodzących ze znajdujących się w niewielkiej odłegłości
od siebie gotlandzkich kościołów w Etelhem oraz Lye 20.
W oknie na osi chóru kościoła w Etelhem zachowały się
cztery sceny pasyjne oraz kwatery szczytowe z popiersiami
Chrystusa, Marii i św. Jana Chrzciciela [il. 5] 21. Upozowa-
nie postaci we włocławskich kwaterach szczytowych jest
dość podobne do trzech ostatnich przedstawień [il. 3, 4].
Ogólna zbieżność stylowa (np. uproszczenia ujawniające
się w kompozycji, detalach oraz ograniczeniu ilości postaci)
świadczy o ponadregionalnym zasięgu pewnych zjawisk
formalnych w pierwszej połowie xiv wieku. Z kolei w koś-
ciele w Lye zachowały się w sporej mierze przeszklenia
trzech dwudzielnych okien ściany szczytowej prezbite-
rium [il. 6]. Okno na osi zawiera przedstawienia dziewięciu
scen z życia Zbawiciela, a w kwaterze u szczytu popiersie
anioła z kadzielnicą. Jedyną sceną obecną zarówno w tym
cyklu, jak i w katedrze we Włocławku jest Ofiarowanie
Dzieciątka [il. 7]. Podobieństwo między nimi dotyczy
schematu kompozycyjnego, a także drobnych motywów,
20 A. Andersson i in., Die Glasmalereien des Mittelalters in Skandi-
navien, Stockholm 1964 (Corpus Vitrearum Medii Aevi Skandi-
navien, 1.1), s. 95.
21 Witraże z Etelhem miałyby wiązać się przede wszystkim ze sztuką
Dolnej Saksonii i Północnych Niemiec (Lubeka); ibidem, s. 86.