DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Utzig, Joanna: Witraże w katedrze we Włocławku w kontekście stylu malarstwa południowoniemieckiego pierwszej połowy XIV wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32431#0029
23
Cxiiu-d.-'i, u tojipte^&iSiiffls i&n lcłiryj&linftli
27. Matka Boska Bolesna/Anna martwi się nieobecnością swojego
syna Tobiasza, miniatura w Speculum Humanae Salvationis, Wiedeń,
Ósterreichische Nationalbibliothek, Cod. Ser. nov. 2612, fol. 37V (wg:
G. Schmidt, Malerei der Gotik, 1.1, il. na s. 115)
raczej do figur w Speculum niż do kruchych postaci w Biblii
pauperum. Scena z pierwszego kodeksu jest również bliższa
pod względem sposobu fałdowania płaszcza Marii, który
charakterystycznie zawija się w okolicach prawej stopy
i tworzy miękkie, przestrzennie modelowane załamania.
Kolejnym obszarem w obrębie południowych terenów
niemieckojęzycznych, który zdaje się stanowić tło arty-
styczne dła witraży w katedrze we Włocławku jest Austria.
Zebrany materiał porównawczy obejmuje mniej więcej
w równym stopniu malarstwo miniaturowe i witrażowe 68.
Formę witraży włocławskich można porównać z produkcją
malarską na tym obszarze, która koncentrowała się w Gór-
nej Austrii wokół szkoły z Sankt Florian, zaś w Dolnej -
w regionie Wiednia i Klosterneuburga. Jednym z wiodących
ośrodków malarstwa na tych terenach w początkach xiv
wieku (okres rozkwitu przypadał na lata około 1300-1330)
był klasztor Augustianów w Sankt Florian. Działającej
tam szkole malarskiej poświęcona jest gruntowna mono-
grafia Schmidta 69. Twórczość czynnych tam malarzy nie
ograniczała się tylko do realizacji potrzeb samego klasz-
toru - przykładem zlecenia z zewnątrz jest Biblia Friedricha
von Aich (około 1310), opata klasztoru w Kremsmiinster
(Kremsmunster, Stiftsbibliothek, Cod. 351-354) 70; z kolei
tzw. Biblia z Suchej (kolekcja prywatna; około 1315) mogła
raczej w zakresie kompozycji i ikonografii, niż stylu; J. P. Grajnert,
Średniowieczne Witraże; J. Frycz, E. Kwiatkowski, Średniowieczne
witraże, s. 97; L. Kalinowski, H. Małkiewiczówna, Thorner Glas-
malerei, s. 168; L. Kalinowski, Malarstwo witrażowe, s. 209.
68 Ze starszej literatury na temat witraży austriackich zob. przede
wszystkim prace F. Kieslingera: Die Glasmalerei in Ósterreich. Ein
Abriss ihrer Geschichte, Wien 1920; Gotische Glasmalerei in Óster-
reich bis 1450, Ziirich 1928; Glasmalerei in Ósterreich, Wien 1947.
69 G. Schmidt, Die Malerschule von St. Florian. Beitrdge zur silddeut-
schen Malerei zu Ende des 13. und im 14. Jahrhundert, Graz-Kóln
1962.
70 Ibidem, s. 20-25.
być pierwotnie przeznaczona dla klasztoru Augustianów
pw. św. Mikołaja w Pasawie [il. 28] 71. Według Schmidta
styl ukształtowany w Sankt Florian oddziałał bardzo zna-
cząco na malarstwo austriackie, a jego wpływ obserwować
można nawet w dziełach powstałych pod koniec xiv wieku.
Nie cała twórczość malarska Sankt Florian stanowi ade-
kwatny punkt odniesienia dla przeszkleń włocławskich.
Paralele dostrzec można zwłaszcza w obrębie dojrzałego
stylu (Hochstil), którego apogeum przypadało na lata około
1310. Jednym z czołowych dzieł dojrzałego styłu malarstwa
klasztoru Sankt Florian jest kodeks Bibliipauperum (csf iii,
207; około 1310) [il. 29] 72. Jest to jeden z najstarszych zacho-
wanych egzemplarzy tego szeroko rozpowszechnionego
dzieła typologicznego. Tylko przedstawienia na pierwszej
karcie (Zwiastowanie, foł. iv) uzupełnione są lawowaniem
en grisaille, pozostałe rysunki mają charakter czysto kon-
turowy. Sposób wykonania rysunku zdradza umiejętność
urozmaiconego budowania kompozycji i form, przeko-
nującego i zróżnicowanego scharakteryzowania postaci.
Siły wyrazu brakuje jednak obliczom, prawie jednako-
wym, krągłym, łagodnym i niemal dziecięcym, ozdobio-
nym wdzięcznym uśmiechem. Cienki kontur oparty jest
na niemal prostych liniach, w partiach szat tworzących
często układy v-kształtne lub kątowe. Kompozycje szczel-
nie wypełnione są dość dużą ilością postaci, a także nie-
zbędnymi sprzętami, elementami architektonicznymi czy
krajobrazowymi, respektowany jest jednak układ rzędowy
i jednoplanowy, bez prób budowania głębi przestrzennej.
Fragmenty niemal identycznego rękopisu zachowane są
w paryskim Luwrze' 3. Schmidt ostatecznie powiązał ten
rękopis z Pasawą (miałby być oparty, podobnie jak Biblia
pauperum w Sankt Florian (csf m, 207), na niezachowa-
nym prototypie wykonanym w tym kiasztorze) i datował
go na lata około 1330 4. Ta sama ręka miałaby wykonać
iluminacje spisu relikwii, pochodzącego prawdopodob-
nie z klasztoru Augustianów pw. św. Mikołaja w Pasawie
(Monachium, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 30.035;
krótko po 1333) [il. 30] /5. Zarówno wędrówka dzieł, jak
i artystów pomiędzy kłasztorami tej samej filiacji wydaje się
71 G. Schmidt, Malerei der Gotik, 1.1, s. 183.
72 Idem, Die Malerschule von St. Florian, s. 17 (kat. 5).
73 Ibidem, s. 79 (kat. 36). Na temat tego dzieła formułowano sprzeczne
hipotezy: uznawano je za kopię Biblii pauperum z Sankt Florian,
bądź też wzór dla niej; przypisywano je temu samemu twórcy lub
innym środowiskom artystycznym (pierwsze: Francja lub Pasawa,
drugie: Sankt Florian). Najbardziej prawdopodobne wydaje się
założenie, że oba dzieła były wzorowane na innym, niezachowanym
rękopisie i wykonane zostały mniej więcej w tym samym czasie
(ok. 1310).
74 G. Schmidt, Malerei der Gotik, 1.1, s. 183-185.
75 E. Klemm, Ein illustriertes Reliquienverzeichnis in der Bayerischen
Staatsbibliothek. Beitrag zur Passauer Buchmalerei des 14. Jahrhun-
derts, [w:] Diversarum artium studia. Festschrift H. Roosen-Runge,
Wiesbaden 1982, s. 75-104; G. Schmidt, Malerei der Gotik, t. 1,
s. 183-185. Datowanie rękopisu zostało okreśłone od wymienionej
Cxiiu-d.-'i, u tojipte^&iSiiffls i&n lcłiryj&linftli
27. Matka Boska Bolesna/Anna martwi się nieobecnością swojego
syna Tobiasza, miniatura w Speculum Humanae Salvationis, Wiedeń,
Ósterreichische Nationalbibliothek, Cod. Ser. nov. 2612, fol. 37V (wg:
G. Schmidt, Malerei der Gotik, 1.1, il. na s. 115)
raczej do figur w Speculum niż do kruchych postaci w Biblii
pauperum. Scena z pierwszego kodeksu jest również bliższa
pod względem sposobu fałdowania płaszcza Marii, który
charakterystycznie zawija się w okolicach prawej stopy
i tworzy miękkie, przestrzennie modelowane załamania.
Kolejnym obszarem w obrębie południowych terenów
niemieckojęzycznych, który zdaje się stanowić tło arty-
styczne dła witraży w katedrze we Włocławku jest Austria.
Zebrany materiał porównawczy obejmuje mniej więcej
w równym stopniu malarstwo miniaturowe i witrażowe 68.
Formę witraży włocławskich można porównać z produkcją
malarską na tym obszarze, która koncentrowała się w Gór-
nej Austrii wokół szkoły z Sankt Florian, zaś w Dolnej -
w regionie Wiednia i Klosterneuburga. Jednym z wiodących
ośrodków malarstwa na tych terenach w początkach xiv
wieku (okres rozkwitu przypadał na lata około 1300-1330)
był klasztor Augustianów w Sankt Florian. Działającej
tam szkole malarskiej poświęcona jest gruntowna mono-
grafia Schmidta 69. Twórczość czynnych tam malarzy nie
ograniczała się tylko do realizacji potrzeb samego klasz-
toru - przykładem zlecenia z zewnątrz jest Biblia Friedricha
von Aich (około 1310), opata klasztoru w Kremsmiinster
(Kremsmunster, Stiftsbibliothek, Cod. 351-354) 70; z kolei
tzw. Biblia z Suchej (kolekcja prywatna; około 1315) mogła
raczej w zakresie kompozycji i ikonografii, niż stylu; J. P. Grajnert,
Średniowieczne Witraże; J. Frycz, E. Kwiatkowski, Średniowieczne
witraże, s. 97; L. Kalinowski, H. Małkiewiczówna, Thorner Glas-
malerei, s. 168; L. Kalinowski, Malarstwo witrażowe, s. 209.
68 Ze starszej literatury na temat witraży austriackich zob. przede
wszystkim prace F. Kieslingera: Die Glasmalerei in Ósterreich. Ein
Abriss ihrer Geschichte, Wien 1920; Gotische Glasmalerei in Óster-
reich bis 1450, Ziirich 1928; Glasmalerei in Ósterreich, Wien 1947.
69 G. Schmidt, Die Malerschule von St. Florian. Beitrdge zur silddeut-
schen Malerei zu Ende des 13. und im 14. Jahrhundert, Graz-Kóln
1962.
70 Ibidem, s. 20-25.
być pierwotnie przeznaczona dla klasztoru Augustianów
pw. św. Mikołaja w Pasawie [il. 28] 71. Według Schmidta
styl ukształtowany w Sankt Florian oddziałał bardzo zna-
cząco na malarstwo austriackie, a jego wpływ obserwować
można nawet w dziełach powstałych pod koniec xiv wieku.
Nie cała twórczość malarska Sankt Florian stanowi ade-
kwatny punkt odniesienia dla przeszkleń włocławskich.
Paralele dostrzec można zwłaszcza w obrębie dojrzałego
stylu (Hochstil), którego apogeum przypadało na lata około
1310. Jednym z czołowych dzieł dojrzałego styłu malarstwa
klasztoru Sankt Florian jest kodeks Bibliipauperum (csf iii,
207; około 1310) [il. 29] 72. Jest to jeden z najstarszych zacho-
wanych egzemplarzy tego szeroko rozpowszechnionego
dzieła typologicznego. Tylko przedstawienia na pierwszej
karcie (Zwiastowanie, foł. iv) uzupełnione są lawowaniem
en grisaille, pozostałe rysunki mają charakter czysto kon-
turowy. Sposób wykonania rysunku zdradza umiejętność
urozmaiconego budowania kompozycji i form, przeko-
nującego i zróżnicowanego scharakteryzowania postaci.
Siły wyrazu brakuje jednak obliczom, prawie jednako-
wym, krągłym, łagodnym i niemal dziecięcym, ozdobio-
nym wdzięcznym uśmiechem. Cienki kontur oparty jest
na niemal prostych liniach, w partiach szat tworzących
często układy v-kształtne lub kątowe. Kompozycje szczel-
nie wypełnione są dość dużą ilością postaci, a także nie-
zbędnymi sprzętami, elementami architektonicznymi czy
krajobrazowymi, respektowany jest jednak układ rzędowy
i jednoplanowy, bez prób budowania głębi przestrzennej.
Fragmenty niemal identycznego rękopisu zachowane są
w paryskim Luwrze' 3. Schmidt ostatecznie powiązał ten
rękopis z Pasawą (miałby być oparty, podobnie jak Biblia
pauperum w Sankt Florian (csf m, 207), na niezachowa-
nym prototypie wykonanym w tym kiasztorze) i datował
go na lata około 1330 4. Ta sama ręka miałaby wykonać
iluminacje spisu relikwii, pochodzącego prawdopodob-
nie z klasztoru Augustianów pw. św. Mikołaja w Pasawie
(Monachium, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 30.035;
krótko po 1333) [il. 30] /5. Zarówno wędrówka dzieł, jak
i artystów pomiędzy kłasztorami tej samej filiacji wydaje się
71 G. Schmidt, Malerei der Gotik, 1.1, s. 183.
72 Idem, Die Malerschule von St. Florian, s. 17 (kat. 5).
73 Ibidem, s. 79 (kat. 36). Na temat tego dzieła formułowano sprzeczne
hipotezy: uznawano je za kopię Biblii pauperum z Sankt Florian,
bądź też wzór dla niej; przypisywano je temu samemu twórcy lub
innym środowiskom artystycznym (pierwsze: Francja lub Pasawa,
drugie: Sankt Florian). Najbardziej prawdopodobne wydaje się
założenie, że oba dzieła były wzorowane na innym, niezachowanym
rękopisie i wykonane zostały mniej więcej w tym samym czasie
(ok. 1310).
74 G. Schmidt, Malerei der Gotik, 1.1, s. 183-185.
75 E. Klemm, Ein illustriertes Reliquienverzeichnis in der Bayerischen
Staatsbibliothek. Beitrag zur Passauer Buchmalerei des 14. Jahrhun-
derts, [w:] Diversarum artium studia. Festschrift H. Roosen-Runge,
Wiesbaden 1982, s. 75-104; G. Schmidt, Malerei der Gotik, t. 1,
s. 183-185. Datowanie rękopisu zostało okreśłone od wymienionej