DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Utzig, Joanna: Witraże w katedrze we Włocławku w kontekście stylu malarstwa południowoniemieckiego pierwszej połowy XIV wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.32431#0035
29
lekko zdziwionej mimiki, a także sposobu ukazania fryzury
złożonej z silnie pofalowanych, sięgających ramion pukli.
Zbliżone są również proporcje postaci, ich ruchy, wolumen
oraz linearyzm fałdów szat. Wydaje się wręcz, że witraże
w Klosterneuburgu pod względem formalnym stanowią
jeden z najbardziej przekonujących punktów odniesienia
dla słynnego kodeksu. Rozpatrując te podobieństwa należy
pamiętać, że iluminacje rękopisu datowane są przeważnie
na pierwsze dziesięciołecie xiv wieku, zaś witraże więcej
powstać miały mniej więcej 25-30 lat później. Omówiony
sposób przedstawiania postaci długo pojawiał się więc na
obszarze południowoniemieckim; jednak niektóre cechy
formalne wyraźnie odróżniają od siebie oba dzieła. Zamiło-
wanie do ozdobności w witrażach klosterneuburskich (gęsta
ornamentyka, złożona także z bujnych form roślinnych)
właściwie nie występuje w starszych miniaturach kodeksu,
które komponowane są poprzez umieszczanie figur i innych
elementów na abstrakcyjnym i neutralnym tle.
Rozwój formałny malarstwa austriackiego postępował
konsekwentnie, a w ujęciu Gabrieli Fritzsche - wręcz line-
arnie 85. Wykonane około roku 1340 przeszklenia chóru koś-
cioła św. Szczepana w Wiedniu pod wieloma względami
kontynuują estetykę i sposób malowania wywodzące się
z osiągnięć początku stulecia, pracowni miniatorskich
z Sankt Florian i Klosterneuburga 86. Jednak z uwagi na
realizm, zróżnicowanie ukazywanych emocji, ożywie-
nie postaci, rozczłonkowanie i zagęszczenie kompozycji,
namnożenie detali, a jednocześnie bardziej przekonujące
oddanie relacji przestrzennych, witraże te wykazują zde-
cydowanie większe zaawansowanie formalne. Kolejnymi
dziełami, blisko związanymi, są przeszklenia witrażowe
w wiedeńskim kościele Maria am Gestade, w Strassengel
oraz Gaming 87.
Kwatery witrażowe w katedrze włocławskiej warto
porównać też do twórczości malarskiej na terenach Bawarii,
która w tym kontekście przywoływana już była w starszych
badaniach 88. Należy wziąć pod uwagę zwłaszcza malarstwo
Ratyzbony - zarówno bogatą twórczość miniatorską pierw-
szej połowy xiv wieku, jak i wielki zespół witraży w tam-
tejszej katedrze 89. Miasto to może się poszczycić świetną
tradycją w zakresie twórczości malarskiej, sięgającą czasów
85 G. Fritzsche (Die Entwicklung) omawia ewolucję malarstwa wie-
deńskiego (właściwie: rejonu Wiednia) jako konsekwentną drogę
do realizmu i pogłębienia ekspresji.
86 Na temat witraży wiedeńskich zob. E. Frodl-Kraft, Die mittel-
alterlichen Glasgemalde in Wien, Graz-Wien-Koln 1962 (Corpus
Vitrearum Medii Aevi Ósterreich, 1.1), s. 1-50.
87 G. Fritzsche, Die Entwicklung, zwłaszcza s. 114-139.
88 Począwszy od prac W. Stronera, zob. przyp. 4.
89 G. Fritzsche, Die mittelalterlichen Glasmalereien im Regensburger
Dom, Berlin 1987 (Corpus Vitrearum Medii Aevi Deutschland,
t. xiii, 1). Na temat malarstwa Ratyzbony na początku xiv w.
zob. także: R. Suckale, Praenotatiunculae zu einer Geschichte
der Regensburger Malerei desfruhen 14 Jahrhunderts, [w:] Glas.
Malerei. Forschung, s. 131-142.
karolińskich 90. Również ten ośrodek malarski uczestniczył
w wymianie artystycznej pomiędzy regionami południo-
woniemieckimi 91. Świadczy to o powtarzaniu zbliżonych
rozwiązań począwszy od końca xm wieku niemal do połowy
następnego stulecia 92. Chodzi tu przede wszystkim o sposób
przedstawienia postaci ludzkich. Typowe dla malarstwa
miniaturowego tego długiego okresu są miękkie i krągłe
linie, wyważenie pomiędzy linearyzmem (zwłaszcza fał-
dów szat) a przestrzennością form, łagodność wyrazu, przy-
tłumiona ekspresja, „zminiaturyzowane” figurki ludzkie
o delikatnej konstrukcji i skróconych proporcjach oraz
obliczach pełnych słodyczy, niekiedy wręcz lalkowatych
[il. 38]. Swoisty „modus humilis”, pozbawiony arystokra-
tycznego wyrafinowania, daleki od dekoracyjności, ale także
finezji, odróżnia te dzieła od tych, które reprezentują ten-
dencję stylową ukształtowaną nad Jeziorem Bodeńskim (np.
Graduał z Sankt Katharinental) [il. 20]. Związki malarstwa
Ratyzbony z innymi ośrodkami południowoniemieckimi
częściowo zostały już wyżej omówione. Aby potwierdzić
ożywione kontakty w zakresie malarstwa blisko początku
xiv wieku oraz trudności w rozstrzygnięciu proweniencji
artystycznej niektórych dzieł, można dodać jeszcze jeden
przykład: drewnianą skrzyneczkę relikwiarzową przecho-
wywaną w opactwie w Klosterneuburgu (początek xiv
wieku) [il. 39]. Charakteryzuje się ona opisanym powyżej
stylem, miękkim i słodkim; bywała wiązana z Dolną Austrią
(Klosterneuburg/Wiedeń?) lub też właśnie z Ratyzboną 93.
Kwatery witrażowe w katedrze włocławskiej warto porów-
nać z ową „problematyczną” skrzyneczką (np. odpowiednio:
Obalenie bożków [il. 24] czy Powrót z Egiptu [il. 40] oraz
siedzącą Marię z Dzieciątkiem), aby przekonać się, że mimo
trzydziesto- czy czterdziestoletniego dystansu, a także trud-
nej do rozstrzygnięcia proweniencji tego zabytku, pod
względem formalnym oba dzieła nie są od siebie odległe.
Wspomniana kasetka jest dobrym przykładem zasięgu
stylowej unifikacji malarstwa południowoniemieckiego
w pierwszym czterdziestołeciu xiv wieku.
Omówienia wymaga jeszcze jeden z motywów ornamen-
talnych, występujących w witrażach włocławskich - line-
arny ornament roślinny, który pojawia się w bordiurach
kwater z przodkami Chrystusa i prorokami. Ma on
formę falistej wici, a której wyrastają kępki nieznacznie
90 Regensburger Buchmalerei. Von derfruhkarolingischen Zeit bis zum
Anfang des Mittelalters, kat. wyst., red. F. Dachs, K. Dachs, Miinchen
1987.
91 Np. na temat związków witraży ratyzbońskich z Alzacją (Colmar)
zob. G. Fritzsche, Die mittelalterlichen Glasmalereien, s. xlvii-
XLViii; na temat wiedeńskiej genezy przeszkleń okna maryjnego
(Lhs sxm) zob. ibidem, s. 262-263.
92 Przykłady malarstwa miniaturowego omawia i ilustruje G. Fritz-
sche, Die mittelalterlichen Glasmalereien, s. xlix-lv.
93 G. Schmidt, Malerei und Skulptur, s. 413 (kat. 201): dzieło powstałe
w Dolnej Austrii, podobieństwa z Ratyzboną, ale twórca wykształ-
cony zapewne nad Górnym Renem. Porównaj z określeniem pro-
weniencji u G. Fritzsche, Die mittelalterlichen Glasmalereien, s. lv.
lekko zdziwionej mimiki, a także sposobu ukazania fryzury
złożonej z silnie pofalowanych, sięgających ramion pukli.
Zbliżone są również proporcje postaci, ich ruchy, wolumen
oraz linearyzm fałdów szat. Wydaje się wręcz, że witraże
w Klosterneuburgu pod względem formalnym stanowią
jeden z najbardziej przekonujących punktów odniesienia
dla słynnego kodeksu. Rozpatrując te podobieństwa należy
pamiętać, że iluminacje rękopisu datowane są przeważnie
na pierwsze dziesięciołecie xiv wieku, zaś witraże więcej
powstać miały mniej więcej 25-30 lat później. Omówiony
sposób przedstawiania postaci długo pojawiał się więc na
obszarze południowoniemieckim; jednak niektóre cechy
formalne wyraźnie odróżniają od siebie oba dzieła. Zamiło-
wanie do ozdobności w witrażach klosterneuburskich (gęsta
ornamentyka, złożona także z bujnych form roślinnych)
właściwie nie występuje w starszych miniaturach kodeksu,
które komponowane są poprzez umieszczanie figur i innych
elementów na abstrakcyjnym i neutralnym tle.
Rozwój formałny malarstwa austriackiego postępował
konsekwentnie, a w ujęciu Gabrieli Fritzsche - wręcz line-
arnie 85. Wykonane około roku 1340 przeszklenia chóru koś-
cioła św. Szczepana w Wiedniu pod wieloma względami
kontynuują estetykę i sposób malowania wywodzące się
z osiągnięć początku stulecia, pracowni miniatorskich
z Sankt Florian i Klosterneuburga 86. Jednak z uwagi na
realizm, zróżnicowanie ukazywanych emocji, ożywie-
nie postaci, rozczłonkowanie i zagęszczenie kompozycji,
namnożenie detali, a jednocześnie bardziej przekonujące
oddanie relacji przestrzennych, witraże te wykazują zde-
cydowanie większe zaawansowanie formalne. Kolejnymi
dziełami, blisko związanymi, są przeszklenia witrażowe
w wiedeńskim kościele Maria am Gestade, w Strassengel
oraz Gaming 87.
Kwatery witrażowe w katedrze włocławskiej warto
porównać też do twórczości malarskiej na terenach Bawarii,
która w tym kontekście przywoływana już była w starszych
badaniach 88. Należy wziąć pod uwagę zwłaszcza malarstwo
Ratyzbony - zarówno bogatą twórczość miniatorską pierw-
szej połowy xiv wieku, jak i wielki zespół witraży w tam-
tejszej katedrze 89. Miasto to może się poszczycić świetną
tradycją w zakresie twórczości malarskiej, sięgającą czasów
85 G. Fritzsche (Die Entwicklung) omawia ewolucję malarstwa wie-
deńskiego (właściwie: rejonu Wiednia) jako konsekwentną drogę
do realizmu i pogłębienia ekspresji.
86 Na temat witraży wiedeńskich zob. E. Frodl-Kraft, Die mittel-
alterlichen Glasgemalde in Wien, Graz-Wien-Koln 1962 (Corpus
Vitrearum Medii Aevi Ósterreich, 1.1), s. 1-50.
87 G. Fritzsche, Die Entwicklung, zwłaszcza s. 114-139.
88 Począwszy od prac W. Stronera, zob. przyp. 4.
89 G. Fritzsche, Die mittelalterlichen Glasmalereien im Regensburger
Dom, Berlin 1987 (Corpus Vitrearum Medii Aevi Deutschland,
t. xiii, 1). Na temat malarstwa Ratyzbony na początku xiv w.
zob. także: R. Suckale, Praenotatiunculae zu einer Geschichte
der Regensburger Malerei desfruhen 14 Jahrhunderts, [w:] Glas.
Malerei. Forschung, s. 131-142.
karolińskich 90. Również ten ośrodek malarski uczestniczył
w wymianie artystycznej pomiędzy regionami południo-
woniemieckimi 91. Świadczy to o powtarzaniu zbliżonych
rozwiązań począwszy od końca xm wieku niemal do połowy
następnego stulecia 92. Chodzi tu przede wszystkim o sposób
przedstawienia postaci ludzkich. Typowe dla malarstwa
miniaturowego tego długiego okresu są miękkie i krągłe
linie, wyważenie pomiędzy linearyzmem (zwłaszcza fał-
dów szat) a przestrzennością form, łagodność wyrazu, przy-
tłumiona ekspresja, „zminiaturyzowane” figurki ludzkie
o delikatnej konstrukcji i skróconych proporcjach oraz
obliczach pełnych słodyczy, niekiedy wręcz lalkowatych
[il. 38]. Swoisty „modus humilis”, pozbawiony arystokra-
tycznego wyrafinowania, daleki od dekoracyjności, ale także
finezji, odróżnia te dzieła od tych, które reprezentują ten-
dencję stylową ukształtowaną nad Jeziorem Bodeńskim (np.
Graduał z Sankt Katharinental) [il. 20]. Związki malarstwa
Ratyzbony z innymi ośrodkami południowoniemieckimi
częściowo zostały już wyżej omówione. Aby potwierdzić
ożywione kontakty w zakresie malarstwa blisko początku
xiv wieku oraz trudności w rozstrzygnięciu proweniencji
artystycznej niektórych dzieł, można dodać jeszcze jeden
przykład: drewnianą skrzyneczkę relikwiarzową przecho-
wywaną w opactwie w Klosterneuburgu (początek xiv
wieku) [il. 39]. Charakteryzuje się ona opisanym powyżej
stylem, miękkim i słodkim; bywała wiązana z Dolną Austrią
(Klosterneuburg/Wiedeń?) lub też właśnie z Ratyzboną 93.
Kwatery witrażowe w katedrze włocławskiej warto porów-
nać z ową „problematyczną” skrzyneczką (np. odpowiednio:
Obalenie bożków [il. 24] czy Powrót z Egiptu [il. 40] oraz
siedzącą Marię z Dzieciątkiem), aby przekonać się, że mimo
trzydziesto- czy czterdziestoletniego dystansu, a także trud-
nej do rozstrzygnięcia proweniencji tego zabytku, pod
względem formalnym oba dzieła nie są od siebie odległe.
Wspomniana kasetka jest dobrym przykładem zasięgu
stylowej unifikacji malarstwa południowoniemieckiego
w pierwszym czterdziestołeciu xiv wieku.
Omówienia wymaga jeszcze jeden z motywów ornamen-
talnych, występujących w witrażach włocławskich - line-
arny ornament roślinny, który pojawia się w bordiurach
kwater z przodkami Chrystusa i prorokami. Ma on
formę falistej wici, a której wyrastają kępki nieznacznie
90 Regensburger Buchmalerei. Von derfruhkarolingischen Zeit bis zum
Anfang des Mittelalters, kat. wyst., red. F. Dachs, K. Dachs, Miinchen
1987.
91 Np. na temat związków witraży ratyzbońskich z Alzacją (Colmar)
zob. G. Fritzsche, Die mittelalterlichen Glasmalereien, s. xlvii-
XLViii; na temat wiedeńskiej genezy przeszkleń okna maryjnego
(Lhs sxm) zob. ibidem, s. 262-263.
92 Przykłady malarstwa miniaturowego omawia i ilustruje G. Fritz-
sche, Die mittelalterlichen Glasmalereien, s. xlix-lv.
93 G. Schmidt, Malerei und Skulptur, s. 413 (kat. 201): dzieło powstałe
w Dolnej Austrii, podobieństwa z Ratyzboną, ale twórca wykształ-
cony zapewne nad Górnym Renem. Porównaj z określeniem pro-
weniencji u G. Fritzsche, Die mittelalterlichen Glasmalereien, s. lv.