58

5. Kwatera prawego skrzydła tryptyku Matki Boskiej Bolesnej z przed-
stawieniem Pokłonu Trzech Króli, Kraków, katedra na Wawelu, ok. 1470
(wg: Malarstwo gotyckie w Polsce, t. 3: Album Ilustracji, il. cvn)

sposób upowszechnił się obraz króla zasadniczo pozba-
wionego zarostu (wyjątkiem jest wizerunek łubełski, choć
i tutaj broda jest krótka i raczej rzadka), o łysej głowie
i szczupłej sylwetce. Temu typowi odpowiada figura Jagiełły
na nagrobku. Na marginesie trzeba zauważyć, że rozpo-
wszechnianie wizerunku władcy w postaci stypizowanych
pseudoportretów nie było w Polsce nowością. Pierwszym
polskim monarchą, który z wizerunku ludzkiej głowy
uczynił „ikoniczny znak władcy” był Kazimierz Wielki 33.
Powielające jeden typ wizerunki króla umieszczane były na

33 Zob. Z. Piech, Symbole władcy i państwa w monarchii Władysława
Łokietka i Kazimierza Wielkiego, [w:] Imagines potestatis. Rytuały,
symbole i konteksty fabularne władzy zwierzchniej. Polska x-xv w.
(zprzykładem czeskim i ruskim), red. J. Banaszkiewicz, Warszawa
1994, s. 130; P. Mrozowski, Sztuka jako narzędzie władzy: patro-
nat artystyczny Kazimierza Wielkiego, [w:] Sztuka i władza, red.
D. Konstantynów, R. Pasieczny, P. Paszkiewicz, Warszawa 2001,
s. 5-14.

monetach, a przede wszystkim na pieczęciach Kazimierza.
W roku 1362 na pieczęci sądu wyższego prawa niemieckiego
w zamku krakowskim wyobrażenie głowy królewskiej zastą-
piło kładziony dotąd w polu wizerunek Orła Białego 34. Naj-
bardziej jednak widomym przykładem rozprzestrzeniania
się wizerunku króla Kazimierza jest herb ziemi dobrzyńskiej,
gdzie rogata twarz króla utożsamiona została z Mojżeszem,
podkreślając tym samym rolę władzy królewskiej jako
źródła prawa. Wszystkie wizerunki Kazimierza Wielkiego
powielają ten sam typ: szerokiej, surowej twarzy, z długą
brodą i zmierzwionym zarostem 35. O tym iż ów schemat
ustalił się jako obowiązujący w przedstawieniach ostatniego
Piasta świadczy fakt, że wszystkie wymienione powyżej
cechy ma wizerunek króla na nagrobku w katedrze na
Wawelu 36 oraz ukazująca go drewniana figura z kolegiaty
w Wiślicy (obecnie w zbiorach Muzeum Uniwersytetu
Jagiellońskiego), której twórca wzorował się na nagrobku 37.

Rodzaj podobizny, powielającej jedynie podstawowe
cechy zewnętrzne, jak np. forma zarostu czy długość włosów,
który można nazwać „typem portretowym” lub „pseudo-
portretem” wykształcił się w ciągu wieku xiv i bywał wyko-
rzystywany do początku epoki nowożytnej. Jego pojawienie
się należy traktować jako znamienny przełom w sposobie
ukazywania władców, który zrywał z powszechną w śre-
dniowieczu tradycją przedstawiania człowieka w oderwaniu
od fizycznych cech indywidualizujących, poprzestającą na
definiowaniu modela za pomocą stroju, gestów, inskrypcji
i znaków heraldycznych. Typ portretowy jest zatem nie tyle
uproszczeniem cech fizjonomicznych władcy, wynikającym
z ograniczonych możliwości artystycznych twórcy, co raczej
elementem uzupełniającym zestaw wymienionych powyżej
znaków. Dlatego też nie zawsze możemy mieć pewność,
że powielane w pseudoportretach władców cechy fizjono-
miczne odzwierciedlają dokładnie ich prawdziwe rysy 38.
Obok takich wyobrażeń można jednak wskazać inne, co do
których istnieje duże prawdopodobieństwo, że odpowiadają

34 Z. Piech, Symbole władcy ipaństwa, s. 129.

35 Herb ziemi dobrzyńskiej w takiej postaci pojawił się w funda-
cjach Kazimierza Wielkiego: na zwornikach sklepiennych kościoła
św. św. Piotra i Pawła w Stopnicy, kolegiat w Wiślicy i w Sando-
mierzu oraz w sali pałacu przy Rynku Głównym 17 w Krakowie,
zob. M. Walczak, Rzeźba architektoniczna w Małopolsce za cza-
sów Kazimierza Wielkiego, Kraków 2006, s. 324-326; por. także
J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Warszawa-Wrocław-Kraków
2004 [wyd. 2], s. 8-15.

36 Por. E. Śnieżyńska-Stolot, Nagrobek Kazimierza Wielkiego w kate-
drze wawelskiej, „Studia do Dziejów Wawelu”, 4,1978, s. 58-59.

37 O tej hgurze zob. J. Żarnecki, Nieznany posąg Kazimierza Wiel-
kiego, „Prace Komisji Historii Sztuki”, 8,1939, s. 93-103.

38 Tak jest np. z wizerunkami Kazimierza Wielkiego, P. Mrozowski,
Przesłanie symboliczne portretu w kulturze Polski średniowiecznej,
[w:] Człowiek w społeczeństwie średniowiecznym, s. 204-205.