DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Krasny, Piotr: Principes, praedecessores et praeceptores nostri: nowy wizerunek młodzieńczych świętych władców w sztuce Europy Środkowej w XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.32431#0166
160
Gtsa/a Parmomct coti/unx Ducts, ofscs arrron's Qfterufitp pys cz/unt ccr/tcjue satoresn,
Ctrsanros >nfr ■ Thrfrton tcosaue sitrus Projucpip-natuat vi/yjrtc Matre Deutn ■
Qtsataj?ajarrum mmts cpcccmfa Ztmfifctn, Sajumc yuTyuondam catucrunf fsosjitisasa'
Defocut/yoyufos imjnia sacra, Deos . Saeyutae nunc-Ajnt rton monenfe cafini •
9. Raphael Sadeler, Św. Gizela, matka św. Emeryka, ilustracja w Bavaria
pia Matthiasa Radera, miedzioryt, 1628 (fot. M. Kurzej)
Taki stan rzeczy uległ zasadniczej zmianie po elekcji Zyg-
munta iii Wazy, który chcąc zapewnić swoim potomkom
dziedziczenie polskiego tronu, przypominał na wszelkie
możliwe sposoby, że jego matka pochodziła z dynastii
Jagiellonów 38. Jak odnotował jezuita Piotr Skarga władca
ów darzył wielką czcią Kazimierza i „się w nim jako w swej
krwi trzeciego pokolenia bardzo zakochał i na syna swego
wtórego jego imię włożył” 39. Dzięki gorliwym zabiegom
Zygmunta iii papież Klemens vm dokonał w roku 1602
kanonizacji królewicza, którą rozsławiono wspaniałymi
uroczystościami w Wilnie w roku 1604 i licznymi wydaw-
nictwami 40.
W drukach tych głoszone zgodnie, że wyniesienie Kazi-
mierza na ołtarze nie tylko przypomina o dziedzicznych
38 J. Chrościcki, Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki
w epoce Wazów 1587-1668, Warszawa 1983, s. 35-45; H. D. Woj-
tyska, Początki kultu, s. 227-229; M. Rożek, „Sospirator Patriae”,
s. 531-536. S. Maslauskaite-Mażyliene, Dzieje wizerunku, s. 35.
39 R Skarga, Żywoty świętych pańskich Starego i Nowego Zakonu na
każdy dzieńprzez cały rok, opr. M. Kozielski, Kraków 1994, s. 336.
40 H. D. Wojtyska, Początki kultu, s. 227-229; E Niewiero, Dzieje
kultu, s. 86-87.
prawach Wazów do tronu polskiego, ale także ma zachęcić
polskich i litewskich protestantów do nawrócenia na kato-
licyzm, który był przez wieki religią ich przodków i ich
wielkich władców. Kontrreformacyjną siłę kultu Kazimierza
wykorzystywali szczególnie skrzętnie jezuici, którzy w roku
1604 rozpoczęli w Wilnie budowę pierwszego kościoła pod
jego wezwaniem. Z wielkim zapałem zaczęli też szerzyć kult
królewicza wśród młodzieży uczącej się w ich kolegiach,
ukazując go m.in. w sztukach teatralnych jako wzór cnót
czystości, powściągliwości i skromności, które dla dobra
Kościoła i państwa starali się zaszczepić w magnackich
i szlacheckich synach 41. Można było zatem uznać Kazimie-
rza za świętego szczególnie użytecznego dla formacji reli-
gijnej polskich i litewskich możnowładców 42, przywołując
jako koronny argument konkluzję jego żywota, spisanego
przez Piotra Skargę. Jezuicki pisarz głosił, iż „z tak wyso-
kiego stanu i królewskiego rodu młodzieńca bierzemy za
przykład i wzór pokory, wzgardy świata, czystości i cnót
innych, tym więcej (...) iż jest krew nasza, domowniknasz,
królestwa tego syn i miłośnik ludu swego, królom naszym
i panom, przez których nas Pan Bóg rządzi, powinowatym
jest we krwi”, wyrażając zarazem nadzieję, że Kazimierz
posłuży za wzór dla religijnych dysydentów, „aby katolic-
kiego królestwa nie psowali, a sami się do jedności wiary
świętej wrócili” 43.
Postacie św. św. Kazimierza i Emeryka przykrojono na
potrzeby kontrreformacyjnego Kościoła i nowożytnego pań-
stwa w tak podobny sposób, iż trudno przypuszczać, aby
działania te przeprowadzono niezależnie od siebie. Nie dys-
ponujemy jednak żadnymi źródłami pisanymi potwierdzają-
cymi, że kultowy „obraz” polskiego królewicza formowano
na wzór jego węgierskiego „poprzednika”. Bardzo silnych
argumentów na rzecz tej tezy dostarcza jednak wczesna iko-
nograha Kazimierza, powielająca - jak się wydaje - bar-
dzo ściśle średniowieczne schematy ukazywania świętego
z dynastii Arpadów. Na drzeworycie zamieszczonym w Vita
Beati Casimiri Confessoris Zaccarii Ferreriego [il. 10], wyda-
nej w roku 1519, polski królewicz został bowiem ukazany
jako młodzieniec w książęcym płaszczu z rękawami i gro-
nostajowym wyłogiem, z mitrą na głowie i lilią w prawej
ręce 44. Takie ujęcie przyjęło się powszechnie w jego ikono-
41 T. Ulewicz, Św. Kazimierz w polskiej kulturze umysłowo-literac-
kiej, „Analecta Cracoviensia”, 16,1984, s. 170-176; H. D. Wojtyska,
Początki kultu, s. 228-229; M. Rożek, „Sospirator Patriae”, s. 531-
532; T. Chynczewska-Hennel, Pobyt Maria Filonardiego w Wil-
nie (1636 r), „Barok. Historia - Literatura - Sztuka”, 5,1998, nr 2,
s. 58-61; J. Liskeviciene, Mundus emblematum: xvii a. Vilniaus
spaudinią iliustracijos, Vilnius 2005, s. 82-83; S. Maslauskaite-
-Mażyliene, Dzieje wizerunku, s. 130-150.
42 Zob. H. D. Wojtyska, Początki kultu, s. 229.
43 R Skarga, Zywoty, s. 337. Zob. też T. Ulewicz, Św. Kazimierz,
s. 164-165.
44 K. Bartel, Obraz św. Kazimierza w kościele 00. Reformatów w Kra-
kowie, „Biuletyn Historii Sztuki”, 30,1968, s. 67, il. 3; F. Niewiero,
Dzieje kultu, s. 111-112, il. 11; J. Samek, Refleksy kultu św. Kazimierza
Gtsa/a Parmomct coti/unx Ducts, ofscs arrron's Qfterufitp pys cz/unt ccr/tcjue satoresn,
Ctrsanros >nfr ■ Thrfrton tcosaue sitrus Projucpip-natuat vi/yjrtc Matre Deutn ■
Qtsataj?ajarrum mmts cpcccmfa Ztmfifctn, Sajumc yuTyuondam catucrunf fsosjitisasa'
Defocut/yoyufos imjnia sacra, Deos . Saeyutae nunc-Ajnt rton monenfe cafini •
9. Raphael Sadeler, Św. Gizela, matka św. Emeryka, ilustracja w Bavaria
pia Matthiasa Radera, miedzioryt, 1628 (fot. M. Kurzej)
Taki stan rzeczy uległ zasadniczej zmianie po elekcji Zyg-
munta iii Wazy, który chcąc zapewnić swoim potomkom
dziedziczenie polskiego tronu, przypominał na wszelkie
możliwe sposoby, że jego matka pochodziła z dynastii
Jagiellonów 38. Jak odnotował jezuita Piotr Skarga władca
ów darzył wielką czcią Kazimierza i „się w nim jako w swej
krwi trzeciego pokolenia bardzo zakochał i na syna swego
wtórego jego imię włożył” 39. Dzięki gorliwym zabiegom
Zygmunta iii papież Klemens vm dokonał w roku 1602
kanonizacji królewicza, którą rozsławiono wspaniałymi
uroczystościami w Wilnie w roku 1604 i licznymi wydaw-
nictwami 40.
W drukach tych głoszone zgodnie, że wyniesienie Kazi-
mierza na ołtarze nie tylko przypomina o dziedzicznych
38 J. Chrościcki, Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki
w epoce Wazów 1587-1668, Warszawa 1983, s. 35-45; H. D. Woj-
tyska, Początki kultu, s. 227-229; M. Rożek, „Sospirator Patriae”,
s. 531-536. S. Maslauskaite-Mażyliene, Dzieje wizerunku, s. 35.
39 R Skarga, Żywoty świętych pańskich Starego i Nowego Zakonu na
każdy dzieńprzez cały rok, opr. M. Kozielski, Kraków 1994, s. 336.
40 H. D. Wojtyska, Początki kultu, s. 227-229; E Niewiero, Dzieje
kultu, s. 86-87.
prawach Wazów do tronu polskiego, ale także ma zachęcić
polskich i litewskich protestantów do nawrócenia na kato-
licyzm, który był przez wieki religią ich przodków i ich
wielkich władców. Kontrreformacyjną siłę kultu Kazimierza
wykorzystywali szczególnie skrzętnie jezuici, którzy w roku
1604 rozpoczęli w Wilnie budowę pierwszego kościoła pod
jego wezwaniem. Z wielkim zapałem zaczęli też szerzyć kult
królewicza wśród młodzieży uczącej się w ich kolegiach,
ukazując go m.in. w sztukach teatralnych jako wzór cnót
czystości, powściągliwości i skromności, które dla dobra
Kościoła i państwa starali się zaszczepić w magnackich
i szlacheckich synach 41. Można było zatem uznać Kazimie-
rza za świętego szczególnie użytecznego dla formacji reli-
gijnej polskich i litewskich możnowładców 42, przywołując
jako koronny argument konkluzję jego żywota, spisanego
przez Piotra Skargę. Jezuicki pisarz głosił, iż „z tak wyso-
kiego stanu i królewskiego rodu młodzieńca bierzemy za
przykład i wzór pokory, wzgardy świata, czystości i cnót
innych, tym więcej (...) iż jest krew nasza, domowniknasz,
królestwa tego syn i miłośnik ludu swego, królom naszym
i panom, przez których nas Pan Bóg rządzi, powinowatym
jest we krwi”, wyrażając zarazem nadzieję, że Kazimierz
posłuży za wzór dla religijnych dysydentów, „aby katolic-
kiego królestwa nie psowali, a sami się do jedności wiary
świętej wrócili” 43.
Postacie św. św. Kazimierza i Emeryka przykrojono na
potrzeby kontrreformacyjnego Kościoła i nowożytnego pań-
stwa w tak podobny sposób, iż trudno przypuszczać, aby
działania te przeprowadzono niezależnie od siebie. Nie dys-
ponujemy jednak żadnymi źródłami pisanymi potwierdzają-
cymi, że kultowy „obraz” polskiego królewicza formowano
na wzór jego węgierskiego „poprzednika”. Bardzo silnych
argumentów na rzecz tej tezy dostarcza jednak wczesna iko-
nograha Kazimierza, powielająca - jak się wydaje - bar-
dzo ściśle średniowieczne schematy ukazywania świętego
z dynastii Arpadów. Na drzeworycie zamieszczonym w Vita
Beati Casimiri Confessoris Zaccarii Ferreriego [il. 10], wyda-
nej w roku 1519, polski królewicz został bowiem ukazany
jako młodzieniec w książęcym płaszczu z rękawami i gro-
nostajowym wyłogiem, z mitrą na głowie i lilią w prawej
ręce 44. Takie ujęcie przyjęło się powszechnie w jego ikono-
41 T. Ulewicz, Św. Kazimierz w polskiej kulturze umysłowo-literac-
kiej, „Analecta Cracoviensia”, 16,1984, s. 170-176; H. D. Wojtyska,
Początki kultu, s. 228-229; M. Rożek, „Sospirator Patriae”, s. 531-
532; T. Chynczewska-Hennel, Pobyt Maria Filonardiego w Wil-
nie (1636 r), „Barok. Historia - Literatura - Sztuka”, 5,1998, nr 2,
s. 58-61; J. Liskeviciene, Mundus emblematum: xvii a. Vilniaus
spaudinią iliustracijos, Vilnius 2005, s. 82-83; S. Maslauskaite-
-Mażyliene, Dzieje wizerunku, s. 130-150.
42 Zob. H. D. Wojtyska, Początki kultu, s. 229.
43 R Skarga, Zywoty, s. 337. Zob. też T. Ulewicz, Św. Kazimierz,
s. 164-165.
44 K. Bartel, Obraz św. Kazimierza w kościele 00. Reformatów w Kra-
kowie, „Biuletyn Historii Sztuki”, 30,1968, s. 67, il. 3; F. Niewiero,
Dzieje kultu, s. 111-112, il. 11; J. Samek, Refleksy kultu św. Kazimierza