DOI article:
Buchenfeld, Irena: Jan Bukowski w Towarzystwie "Polska Sztuka Stosowana" (1901-1934?) w świetle najnowszych ustaleń
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.70757#0095
94
a Karol Homolacs był internowany w Rosji115. Pozostają-
cy na swoim „posterunku” prezes TPSS wobec zaistniałej
sytuacji przejął obowiązki administracyjne Warsztatów,
podjął też decyzję o zawieszeniu ich działalności na kilka
miesięcy zimą 1914/1915 roku116. Wydaje się wielce praw-
dopodobne, że równocześnie zawiesił prace macierzyste-
go stowarzyszenia; nie zachowały się jednak żadne doku-
menty (bądź ciągle czekają na odnalezienie) potwierdza-
jące słuszność tego przypuszczenia.
Aktywność poszczególnych instytucji na nowo uchwyt-
na jest w drugim roku trwania wojny. Wiadomo, że
w sierpniu 1915 roku wraz z przekształceniem Muzeum
i Instytutu w szkołę dla inwalidów wojennych wznowiono
na potrzeby ich szkolenia zawodowego pracę warsztatów,
których prowadzeniem zajęli się artyści z Warsztatów Kra-
kowskich. Znamiennym dowodem działań Towarzystwa
„Polska Sztuka Stosowana” podejmowanych w tym czasie
był ogłoszony przez nie przy wsparciu finansowym Mu-
zeum Techniczno-Przemysłowego „Konkurs na projekty
nagrobków”. W numerze „nadzwyczajnym” (bo jedynym
wydanym w 1915 roku) czasopisma „Architekt” Towarzy-
stwo zamieściło warunki konkursu, którego celem było
zaangażowanie polskich projektantów w niezwykle złożo-
ny i naglący - w obliczu krwawych działań wojennych -
problem budowania cmentarzy i grobów poległych117. Po-
wołany w 1915 roku przez Ministerstwo Wojny w Wiedniu
Wydział Grobów Wojennych (niem. Kriegsgraber Abtei-
lung) rozpoczął szeroko zakrojone działania na ziemiach
c.k. monarchii, m.in. przez organizowanie licznych filii,
z których jedną powołano na terenie Galicji Zachodniej
w Krakowie118. Do zadań każdego z oddziałów należały
przede wszystkim ekshumacje i identyfikacje, a także ewi-
1151. Huml, Warsztaty Krakowskie, s. 66 (jak w przyp. 85).
116 Działalność Warsztatów Krakowskich została wznowiona w maju
1915 roku, kiedy ich zarządzaniem zajął się Karol Stryjeńska, peł-
niący funkcję tymczasowego dyrektora i księgowego. Dobrze pro-
sperowały wówczas warsztaty batiku i zabawek, reaktywowano
pracownie stolarskie oraz podjęto działalność wydawniczą. Por.
Protokół III Walnego Zgromadzenia Stow. Warsztaty Krakowskie,
zwołanego przez Radę Nadzorczą Stowarzyszenia w sali warsztato-
wej Muzeum Tech.-Przemysłowego w Krakowie dnia 10 III 1917 r. -
przedruk w Aneksie dołączonym do: Warsztaty Krakowskie 1913-
1926, s. 20-21 (jak w przyp. 85). Szerzej na temat działalności War-
sztatów w okresie wojny: I. Huml, Warsztaty Krakowskie, s. 66-68
(jak w przyp. 85).
117 Konkurs na projekty nagrobków, „Architekt”, 1915, nr nadzwy-
czajny, s. 30-31. Konkurs, którego rozstrzygnięcie miało nastąpić
211916 roku, objął trzy kategorie zadań: 1. nagrobek dla pojedyn-
czego żołnierza, 2. wspólną mogiłę żołnierzy, 3. uporządkowanie
i ujednolicenie już istniejących cmentarzy. Za każde z zadań wy-
znaczono po dwie nagrody (po 200 i 100 koron), których finaso-
wanie przejęło Muzeum Techniczno-Przemysłowe.
118 Zob. O. Duda, Cmentarze I wojny światowej w Galicji Zachod-
niej 1914-1918, Warszawa 1995 (= Studia i Materiały - Ośrodek
Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Narodowa Instytucja Kultu-
ry. Cmentarze, 3 [6]. Cmentarze I Wojny Światowej, 2).
dencjonowanie poległych oraz projektowanie i budowa-
nie cmentarzy.
Ogłoszony przez TPSS konkurs związany był pośred-
nio z działalnością Wydziału, a impulsem do jego przy-
gotowania była nowo wydana staraniem wiedeńskich in-
stytucji, m.in. Urzędu Popierania Przemysłu i Kunstge-
werbeschule oraz wspomnianego Ministerstwa Wojny,
książka pt. Soldatengraber und Kriegsdenkmale, która
w zamyśle stać się miała wzornikiem promującym przy-
gotowane przez nauczycieli i uczniów wiedeńskiej szko-
ły przemysłu artystycznego projekty nagrobków i pomni-
ków poległych żołnierzy na terenie całej c.k. monarchii119.
Publikacja, a zwłaszcza większa część projektów, spotka-
ła się z krytyką Wacława Krzyżanowskiego, który zdecy-
dowanie nie rekomendował przedstawionych wzorów do
realizacji na ziemiach polskich120. Jako zwolennik sztuki
narodowej przeciwstawiał się zalewowi kraju produktami
obcego pochodzenia i nie uznawał przenikania gotowych
wzorów, zwłaszcza o miernej jakości i nikłych wartościach
estetycznych, do pracowni polskich rzemieślników. Taka
postawa była zbieżna z założeniami TPSS, którego zresz-
tą Krzyżanowski był członkiem. Należało zatem zaintere-
sować polskich artystów i projektantów szerzej tematem
sztuki sepulkralnej i stworzyć warunki do jej rozwoju na
skalę przemysłową. Zaproponowany przez Towarzystwo
konkurs wychodził naprzeciw tym oczekiwaniom. Jego
realizacja była świadectwem niesłabnącej chęci utrzyma-
nia przez TPSS roli popularyzatora polskiej sztuki stoso-
wanej, inicjującego współpracę między zleceniodawcami
a zakładami i warsztatami rzemieślniczymi, w powiąza-
niu z artystą, którego projekt, wyłoniony w drodze kon-
kursu, stanowić miał gwarancję właściwie przygotowane-
go dzieła. Nie udało się odnaleźć informacji dotyczących
finalizacji konkursu z 1915 roku. Zainteresowanie tema-
tem było jednak powszechne, a kwestie związane z pro-
jektowaniem cmentarzy i nagrobków rozwiązywane były
na bieżąco przez zespoły malarzy, rzeźbiarzy i grafików,
które włączono na stałe do poszczególnych Wydziałów
Grobów Wojennych. Wspomnieć trzeba, że do takiego
zespołu przynależnego do C.K. Komendantury Wojsko-
wej w Krakowie skierowany został Henryk Uziembło. Ar-
tysta wykonywał liczne szkice, akwarele i projekty cmen-
tarzy, a jako członek Komisji Konkursowej współdecy-
dował o wyborach przeznaczonych do realizacji planów
119 Soldatengraber und Kriegsdenkmale, Wien 1915. Publikacja zawie-
ra poza kilkudziesięcioma reprodukcjami pomników i nagrob-
ków artystów związanych głównie z Wiener Werkstatte, m.in.
Josefa Hoffmanna, Michaela Powolnego, Rudolfa von Larischa, Jo-
sefa Breitnera, Antona Hanaka, Heinricha Tessenowa, także prak-
tyczne uwagi dotyczące budowy tych obiektów i umiejscowienia
ich w krajobrazie oraz wytyczne związane z doborem materiałów.
120W.K. [W. Krzyżanowski], Soldatengraber und Kriegsdenkma-
le, herausgegeben vom k. k. Gewerbefórderungsamte Wien, 1915,
Verlag Anton Schroll & Com., „Architekt”, 1915, nr nadzwyczajny,
s. 29-30.
a Karol Homolacs był internowany w Rosji115. Pozostają-
cy na swoim „posterunku” prezes TPSS wobec zaistniałej
sytuacji przejął obowiązki administracyjne Warsztatów,
podjął też decyzję o zawieszeniu ich działalności na kilka
miesięcy zimą 1914/1915 roku116. Wydaje się wielce praw-
dopodobne, że równocześnie zawiesił prace macierzyste-
go stowarzyszenia; nie zachowały się jednak żadne doku-
menty (bądź ciągle czekają na odnalezienie) potwierdza-
jące słuszność tego przypuszczenia.
Aktywność poszczególnych instytucji na nowo uchwyt-
na jest w drugim roku trwania wojny. Wiadomo, że
w sierpniu 1915 roku wraz z przekształceniem Muzeum
i Instytutu w szkołę dla inwalidów wojennych wznowiono
na potrzeby ich szkolenia zawodowego pracę warsztatów,
których prowadzeniem zajęli się artyści z Warsztatów Kra-
kowskich. Znamiennym dowodem działań Towarzystwa
„Polska Sztuka Stosowana” podejmowanych w tym czasie
był ogłoszony przez nie przy wsparciu finansowym Mu-
zeum Techniczno-Przemysłowego „Konkurs na projekty
nagrobków”. W numerze „nadzwyczajnym” (bo jedynym
wydanym w 1915 roku) czasopisma „Architekt” Towarzy-
stwo zamieściło warunki konkursu, którego celem było
zaangażowanie polskich projektantów w niezwykle złożo-
ny i naglący - w obliczu krwawych działań wojennych -
problem budowania cmentarzy i grobów poległych117. Po-
wołany w 1915 roku przez Ministerstwo Wojny w Wiedniu
Wydział Grobów Wojennych (niem. Kriegsgraber Abtei-
lung) rozpoczął szeroko zakrojone działania na ziemiach
c.k. monarchii, m.in. przez organizowanie licznych filii,
z których jedną powołano na terenie Galicji Zachodniej
w Krakowie118. Do zadań każdego z oddziałów należały
przede wszystkim ekshumacje i identyfikacje, a także ewi-
1151. Huml, Warsztaty Krakowskie, s. 66 (jak w przyp. 85).
116 Działalność Warsztatów Krakowskich została wznowiona w maju
1915 roku, kiedy ich zarządzaniem zajął się Karol Stryjeńska, peł-
niący funkcję tymczasowego dyrektora i księgowego. Dobrze pro-
sperowały wówczas warsztaty batiku i zabawek, reaktywowano
pracownie stolarskie oraz podjęto działalność wydawniczą. Por.
Protokół III Walnego Zgromadzenia Stow. Warsztaty Krakowskie,
zwołanego przez Radę Nadzorczą Stowarzyszenia w sali warsztato-
wej Muzeum Tech.-Przemysłowego w Krakowie dnia 10 III 1917 r. -
przedruk w Aneksie dołączonym do: Warsztaty Krakowskie 1913-
1926, s. 20-21 (jak w przyp. 85). Szerzej na temat działalności War-
sztatów w okresie wojny: I. Huml, Warsztaty Krakowskie, s. 66-68
(jak w przyp. 85).
117 Konkurs na projekty nagrobków, „Architekt”, 1915, nr nadzwy-
czajny, s. 30-31. Konkurs, którego rozstrzygnięcie miało nastąpić
211916 roku, objął trzy kategorie zadań: 1. nagrobek dla pojedyn-
czego żołnierza, 2. wspólną mogiłę żołnierzy, 3. uporządkowanie
i ujednolicenie już istniejących cmentarzy. Za każde z zadań wy-
znaczono po dwie nagrody (po 200 i 100 koron), których finaso-
wanie przejęło Muzeum Techniczno-Przemysłowe.
118 Zob. O. Duda, Cmentarze I wojny światowej w Galicji Zachod-
niej 1914-1918, Warszawa 1995 (= Studia i Materiały - Ośrodek
Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Narodowa Instytucja Kultu-
ry. Cmentarze, 3 [6]. Cmentarze I Wojny Światowej, 2).
dencjonowanie poległych oraz projektowanie i budowa-
nie cmentarzy.
Ogłoszony przez TPSS konkurs związany był pośred-
nio z działalnością Wydziału, a impulsem do jego przy-
gotowania była nowo wydana staraniem wiedeńskich in-
stytucji, m.in. Urzędu Popierania Przemysłu i Kunstge-
werbeschule oraz wspomnianego Ministerstwa Wojny,
książka pt. Soldatengraber und Kriegsdenkmale, która
w zamyśle stać się miała wzornikiem promującym przy-
gotowane przez nauczycieli i uczniów wiedeńskiej szko-
ły przemysłu artystycznego projekty nagrobków i pomni-
ków poległych żołnierzy na terenie całej c.k. monarchii119.
Publikacja, a zwłaszcza większa część projektów, spotka-
ła się z krytyką Wacława Krzyżanowskiego, który zdecy-
dowanie nie rekomendował przedstawionych wzorów do
realizacji na ziemiach polskich120. Jako zwolennik sztuki
narodowej przeciwstawiał się zalewowi kraju produktami
obcego pochodzenia i nie uznawał przenikania gotowych
wzorów, zwłaszcza o miernej jakości i nikłych wartościach
estetycznych, do pracowni polskich rzemieślników. Taka
postawa była zbieżna z założeniami TPSS, którego zresz-
tą Krzyżanowski był członkiem. Należało zatem zaintere-
sować polskich artystów i projektantów szerzej tematem
sztuki sepulkralnej i stworzyć warunki do jej rozwoju na
skalę przemysłową. Zaproponowany przez Towarzystwo
konkurs wychodził naprzeciw tym oczekiwaniom. Jego
realizacja była świadectwem niesłabnącej chęci utrzyma-
nia przez TPSS roli popularyzatora polskiej sztuki stoso-
wanej, inicjującego współpracę między zleceniodawcami
a zakładami i warsztatami rzemieślniczymi, w powiąza-
niu z artystą, którego projekt, wyłoniony w drodze kon-
kursu, stanowić miał gwarancję właściwie przygotowane-
go dzieła. Nie udało się odnaleźć informacji dotyczących
finalizacji konkursu z 1915 roku. Zainteresowanie tema-
tem było jednak powszechne, a kwestie związane z pro-
jektowaniem cmentarzy i nagrobków rozwiązywane były
na bieżąco przez zespoły malarzy, rzeźbiarzy i grafików,
które włączono na stałe do poszczególnych Wydziałów
Grobów Wojennych. Wspomnieć trzeba, że do takiego
zespołu przynależnego do C.K. Komendantury Wojsko-
wej w Krakowie skierowany został Henryk Uziembło. Ar-
tysta wykonywał liczne szkice, akwarele i projekty cmen-
tarzy, a jako członek Komisji Konkursowej współdecy-
dował o wyborach przeznaczonych do realizacji planów
119 Soldatengraber und Kriegsdenkmale, Wien 1915. Publikacja zawie-
ra poza kilkudziesięcioma reprodukcjami pomników i nagrob-
ków artystów związanych głównie z Wiener Werkstatte, m.in.
Josefa Hoffmanna, Michaela Powolnego, Rudolfa von Larischa, Jo-
sefa Breitnera, Antona Hanaka, Heinricha Tessenowa, także prak-
tyczne uwagi dotyczące budowy tych obiektów i umiejscowienia
ich w krajobrazie oraz wytyczne związane z doborem materiałów.
120W.K. [W. Krzyżanowski], Soldatengraber und Kriegsdenkma-
le, herausgegeben vom k. k. Gewerbefórderungsamte Wien, 1915,
Verlag Anton Schroll & Com., „Architekt”, 1915, nr nadzwyczajny,
s. 29-30.