DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.41971#0044
WILLE, PAŁACE I DWORY TYPU WIEJSKIEGO
Wśród dzieł zaprojektowanych przez Tylmana najliczniejsze są budowle świec-
kie, z wielką grupą pałaców i dworów na czele. Czterdziestoletnia przeszło działal-
ność architekta w służbie magnackiego rodu Lubomirskich, a także dworu królew-
skiego i poszczególnych przedstawicieli co znakomitszych rodzin możnowładczych
i szlacheckich, tłumaczy, dlaczego właśnie pałac i dwór stały się głównym tematem
jego architektury. Struktura ekonomiczno-społeczna polskiego feudalizmu spowo-
dowała natomiast, że były to rezydencje typu wiejskiego nawet wtedy, gdy wzno-
szono je w pobliżu lub na terenie miast. Te liczne, zachowane lub znane tylko z ry-
sunkowych projektów pałace i dwory, różniące się wielkością i stopniem okazałości,
parterowe i piętrowa, murowane i drewniane, należą bowiem do jednego typu archi-
tektonicznego, wywodzącego się z budownictwa środkowych i północnych Włoch,
skodyfikowanego przez północnowłoską teorię architektury, mianowicie do typu
podmiejskiej i wiejskiej willi (witruwiańska villa suburbana i villa rustica)L Typ ten,
szczególnie odpowiedni dla siedziby szlachcica-ziemianina, znany był już polskiej
architekturze w pierwszej połowie siedemnastego stulecia2 i do rodzimej tradycji
w tym zakresie odwoływał się na pewno także nasz architekt projektując swoje dwo-
ry i pałace.
Do dobrze znanego w Polsce schematu północnowłoskiej willi, o przejrzystym
rozkładzie wnętrz powiązanych amfiladowo, której część środkową zajmuje wysoki
reprezentacyjny salon, ujęty po bokach niższymi pokojami symetrycznych aparta-
mentów mieszkalnych, nawiązuje najwcześniejszy, bo zapewne z połowy lat sześć-
20 dziesiątych pochodzący projekt pałacu Lubomirskich w Przeworsku. Jego narożne
pawilony alkierzowe, zawierające pokoje mieszkalne, mają poprzedników w peł-
niących podobne funkcje pseudoobronnych wieżach pałaców polskich pierwszej po-
łowy stulecia, choć ich geneza prowadzi także do rozpowszechnionego przez trak-
336 tat Serlia, jako tzw. wariant Poggio-Reale, schematu willi polegającego na dosta-
wieniu do środkowego reprezentacyjnego wnętrza czterech narożnych pawilonów
1 O genezie architektury tego typu zob. m.in. J. Ackerman, Sources of the Renaissance Villa,
[w:] Studies of Western Art, Princeton 1963, vol. 2, s. 6—18; E. Forssman, Palladios Lehrgebaude.
Studien iiber den Zusammenhang won Architektur und Architekturtheorie bei Andrea Palladio, Stock-
holm 1965, s. 57 i nast.; L.H. Heidenreich, Entstehung der Yilla und landlichen Residenz im
15. Jahrhundert, „Acta historiae artium Academiae Scientiarum Hungaricae”, t. 13, 1967, s. 9—12.
2 Zob. A. Miłobędzki, komentarz do reedycji traktatu Krótka nauka budownicza dworów,
pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, Wrocław 1957, s. 31, 43, 58, 67—68, 87—88
oraz tenże, Zarys dziejów architektury w Polsce, wyd. 2, Warszawa 1968, s. 145, 162—163.
Wśród dzieł zaprojektowanych przez Tylmana najliczniejsze są budowle świec-
kie, z wielką grupą pałaców i dworów na czele. Czterdziestoletnia przeszło działal-
ność architekta w służbie magnackiego rodu Lubomirskich, a także dworu królew-
skiego i poszczególnych przedstawicieli co znakomitszych rodzin możnowładczych
i szlacheckich, tłumaczy, dlaczego właśnie pałac i dwór stały się głównym tematem
jego architektury. Struktura ekonomiczno-społeczna polskiego feudalizmu spowo-
dowała natomiast, że były to rezydencje typu wiejskiego nawet wtedy, gdy wzno-
szono je w pobliżu lub na terenie miast. Te liczne, zachowane lub znane tylko z ry-
sunkowych projektów pałace i dwory, różniące się wielkością i stopniem okazałości,
parterowe i piętrowa, murowane i drewniane, należą bowiem do jednego typu archi-
tektonicznego, wywodzącego się z budownictwa środkowych i północnych Włoch,
skodyfikowanego przez północnowłoską teorię architektury, mianowicie do typu
podmiejskiej i wiejskiej willi (witruwiańska villa suburbana i villa rustica)L Typ ten,
szczególnie odpowiedni dla siedziby szlachcica-ziemianina, znany był już polskiej
architekturze w pierwszej połowie siedemnastego stulecia2 i do rodzimej tradycji
w tym zakresie odwoływał się na pewno także nasz architekt projektując swoje dwo-
ry i pałace.
Do dobrze znanego w Polsce schematu północnowłoskiej willi, o przejrzystym
rozkładzie wnętrz powiązanych amfiladowo, której część środkową zajmuje wysoki
reprezentacyjny salon, ujęty po bokach niższymi pokojami symetrycznych aparta-
mentów mieszkalnych, nawiązuje najwcześniejszy, bo zapewne z połowy lat sześć-
20 dziesiątych pochodzący projekt pałacu Lubomirskich w Przeworsku. Jego narożne
pawilony alkierzowe, zawierające pokoje mieszkalne, mają poprzedników w peł-
niących podobne funkcje pseudoobronnych wieżach pałaców polskich pierwszej po-
łowy stulecia, choć ich geneza prowadzi także do rozpowszechnionego przez trak-
336 tat Serlia, jako tzw. wariant Poggio-Reale, schematu willi polegającego na dosta-
wieniu do środkowego reprezentacyjnego wnętrza czterech narożnych pawilonów
1 O genezie architektury tego typu zob. m.in. J. Ackerman, Sources of the Renaissance Villa,
[w:] Studies of Western Art, Princeton 1963, vol. 2, s. 6—18; E. Forssman, Palladios Lehrgebaude.
Studien iiber den Zusammenhang won Architektur und Architekturtheorie bei Andrea Palladio, Stock-
holm 1965, s. 57 i nast.; L.H. Heidenreich, Entstehung der Yilla und landlichen Residenz im
15. Jahrhundert, „Acta historiae artium Academiae Scientiarum Hungaricae”, t. 13, 1967, s. 9—12.
2 Zob. A. Miłobędzki, komentarz do reedycji traktatu Krótka nauka budownicza dworów,
pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, Wrocław 1957, s. 31, 43, 58, 67—68, 87—88
oraz tenże, Zarys dziejów architektury w Polsce, wyd. 2, Warszawa 1968, s. 145, 162—163.