DOI article:
Jakutowicz, Joanna: Między centrum a peryferiami: Późnośredniowieczne malowidła z kościoła św. Mikołaja w Sząbruku na Warmii
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.72800#0080
trzy, gdyż proweniencja jednej z rzeźb nie jest jasna) przedstawienia św. Anny:
z ołtarza św. Anny (witryków) znajdującego się przy pierwszym filarze pół-
nocnym korpusu oraz z ołtarza św. Małgorzaty (kaletników) zlokalizowanego
przy czwartym filarze północnym korpusu nawowego. Ołtarz św. Anny istniał
jeszcze ok. 1698 r., a pozostałości ołtarza św. Małgorzaty przetrwały do XIX w.
Natomiast pozostaje nieustalona proweniencja późnogotyckiej rzeźby św. Anny
znajdującej się obecnie przy Bramie Radnych. Wzmianka o niej jako elemencie
wyposażenia kościoła Mariackiego po raz pierwszy pojawiła się dopiero w latach
dziewięćdziesiątych XX w.35 Każde z tych rzeźbiarskich przedstawień ukazywało
inny wariant ikonograficzny: siedząca św. Anna z ołtarza kaletników przekazuje
dzieciątko Marii36, w ołtarzu św. Małgorzaty na kolanach siedzącej św. Anny
są Maria i Chrystus37. Natomiast jedyna zachowana do dziś rzeźba prezentuje
świętą w postaci stojącej.
Za wpływami północnoniemieckimi i niderlandzkimi, które dotarły do Szą-
bruka za pośrednictwem Gdańska, przemawia również sam charakter malowi-
deł. W odniesieniu do stylistyki wykonania można zaobserwować, że wszystkie
przedstawienia sząbruckie mają linearny charakter, o mocnym, ciemnym kon-
turze wypełnionym jednolitą plamą barwną. Cecha ta stanowczo odróżnia
je od miękkości przedstawień XV w., a jednocześnie umiejscawia w lokalnym
nurcie graficznym, który rozwinął się w trzeciej ćwierci XV w. W malowidłach
tego stylu posługiwano się uproszczonym typem przedstawień, ze schematycz-
nie zaznaczonymi postaciami i symbolicznie ukazaną przestrzenią. Przejście
od stylu miękkiego do graficznego można wiązać z upowszechnieniem się grafiki
jako pierwowzoru kompozycji w malarstwie ściennym38, co było powszechną
praktyką u schyłku XV stulecia. Charakter taki wykazują m.in. malowidła w ora-
torium biskupa Watzenrodego w Lidzbarku Warmińskim powstałe po 1497 r.
czy przedstawienie Marii Panny jako Służebnicy Świątyni z nawy południo-
wej kościoła farnego w Ornecie, wykonane najprawdopodobniej po 1494 r.39
Grafiki, na których wzorowano się w Szabruku, mają dwojaką genezę: odwo-
łują się zarówno do wzorców północnoniemieckich oraz niderlandzkich, jak
Między
centrum
a peryfer-
iami...
35 Por. Theodor Hirsch, Geschichte der Ober-Pfarrkirche von St. Marien in Danzig, Bd. 1,
Danzig 1843, s. 207, 457; Frisch Gregorius, Der Sankt Marien Pfarrkirchen in Dantzig inwendge
Abriss, hrsg. v. Katarzyna Cieślak, Gdańsk 1999, s. 95, 119; Elżbieta Pilecka, Późnogotycka rzeźba
św. Anny Samotrzeciej z kościoła NMP w Gdańsku. Przyczynek do badań sztuki w Gdańsku, „Acta
Universitatis Nicolai Copernici, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” 1994, z. 278, s. 97-119.
36 Hirsch, Geschichte... s. 451-452.
37 Ibidem, s. 457.
38 Drost, Die Marienkirche..., s. 134.
39 Adam Labuda, [hasło] Orneta [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce. 2..., s. 83. Przedstawienie
Marii Panny z Ornety jest wzorowane na jednym z najstarszych niemieckich drzeworytów - Maria
w sukni w kłosy zbóż (Maria im Ährenkleid), datowanym na lata ok. 1440-1460. Por. Zoege von
Manteuffel Claus, Der deutsche Holzschnitt. Sein Aufstieg im XV. Jahrhundert und seine große Blüte
in der ersten Hälfte des XVI. Jahrhunderts, München 1921, s. 23.
79
z ołtarza św. Anny (witryków) znajdującego się przy pierwszym filarze pół-
nocnym korpusu oraz z ołtarza św. Małgorzaty (kaletników) zlokalizowanego
przy czwartym filarze północnym korpusu nawowego. Ołtarz św. Anny istniał
jeszcze ok. 1698 r., a pozostałości ołtarza św. Małgorzaty przetrwały do XIX w.
Natomiast pozostaje nieustalona proweniencja późnogotyckiej rzeźby św. Anny
znajdującej się obecnie przy Bramie Radnych. Wzmianka o niej jako elemencie
wyposażenia kościoła Mariackiego po raz pierwszy pojawiła się dopiero w latach
dziewięćdziesiątych XX w.35 Każde z tych rzeźbiarskich przedstawień ukazywało
inny wariant ikonograficzny: siedząca św. Anna z ołtarza kaletników przekazuje
dzieciątko Marii36, w ołtarzu św. Małgorzaty na kolanach siedzącej św. Anny
są Maria i Chrystus37. Natomiast jedyna zachowana do dziś rzeźba prezentuje
świętą w postaci stojącej.
Za wpływami północnoniemieckimi i niderlandzkimi, które dotarły do Szą-
bruka za pośrednictwem Gdańska, przemawia również sam charakter malowi-
deł. W odniesieniu do stylistyki wykonania można zaobserwować, że wszystkie
przedstawienia sząbruckie mają linearny charakter, o mocnym, ciemnym kon-
turze wypełnionym jednolitą plamą barwną. Cecha ta stanowczo odróżnia
je od miękkości przedstawień XV w., a jednocześnie umiejscawia w lokalnym
nurcie graficznym, który rozwinął się w trzeciej ćwierci XV w. W malowidłach
tego stylu posługiwano się uproszczonym typem przedstawień, ze schematycz-
nie zaznaczonymi postaciami i symbolicznie ukazaną przestrzenią. Przejście
od stylu miękkiego do graficznego można wiązać z upowszechnieniem się grafiki
jako pierwowzoru kompozycji w malarstwie ściennym38, co było powszechną
praktyką u schyłku XV stulecia. Charakter taki wykazują m.in. malowidła w ora-
torium biskupa Watzenrodego w Lidzbarku Warmińskim powstałe po 1497 r.
czy przedstawienie Marii Panny jako Służebnicy Świątyni z nawy południo-
wej kościoła farnego w Ornecie, wykonane najprawdopodobniej po 1494 r.39
Grafiki, na których wzorowano się w Szabruku, mają dwojaką genezę: odwo-
łują się zarówno do wzorców północnoniemieckich oraz niderlandzkich, jak
Między
centrum
a peryfer-
iami...
35 Por. Theodor Hirsch, Geschichte der Ober-Pfarrkirche von St. Marien in Danzig, Bd. 1,
Danzig 1843, s. 207, 457; Frisch Gregorius, Der Sankt Marien Pfarrkirchen in Dantzig inwendge
Abriss, hrsg. v. Katarzyna Cieślak, Gdańsk 1999, s. 95, 119; Elżbieta Pilecka, Późnogotycka rzeźba
św. Anny Samotrzeciej z kościoła NMP w Gdańsku. Przyczynek do badań sztuki w Gdańsku, „Acta
Universitatis Nicolai Copernici, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” 1994, z. 278, s. 97-119.
36 Hirsch, Geschichte... s. 451-452.
37 Ibidem, s. 457.
38 Drost, Die Marienkirche..., s. 134.
39 Adam Labuda, [hasło] Orneta [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce. 2..., s. 83. Przedstawienie
Marii Panny z Ornety jest wzorowane na jednym z najstarszych niemieckich drzeworytów - Maria
w sukni w kłosy zbóż (Maria im Ährenkleid), datowanym na lata ok. 1440-1460. Por. Zoege von
Manteuffel Claus, Der deutsche Holzschnitt. Sein Aufstieg im XV. Jahrhundert und seine große Blüte
in der ersten Hälfte des XVI. Jahrhunderts, München 1921, s. 23.
79