DOI article:
Adamek, Tadeusz: Typy monastrancji gotyckich w Polsce: i problem regionów
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.27673#0017
TYPY MONSTRANCJI GOTYCKICH W POLSCE
11
Monstrancje typu drugiego, tzw. wieżowego, występują w Polsce na
znacznie mniejszym obszarze i w mniejszej liczbie niż monstrancje tryp-
tykowe. Uzasadnieniem ich kształtu było najprawdopodobniej utrzymu-
jące się od wieków przekonanie, że wieża wyobraża siłę, którą wierni ma-
ją czerpać z Najśw. Sakramentu — ten zaś jest wieżą Kościoła 35. Kształt
ten stosowany był i do innych naczyń eucharystycznych, jak puszki na
komuniikanty i relikwiarze 36. Monstrancja wieżowa wysmukła w propor-
cjach i stosunkowo wysoka składa się ze stopy, trzonu z nodusem oraz
korpusu głównego, w którym wyróżniają się pomieszczenie na hostię
i wieża zwieńczona wyniosłym hełmem. Jej architektura jest wyraźnie
wieloosiowa, przestrzenna i wertykalna, założona na kiliku płaszczyznach.
Tego wer.tykalizmu nie równoważy poziomy cokół stanowiący podstawę
konstrukcji wieżowej. Przewaga linii pionowych jest przygniatająca.
Organiczny typ wieżowy monstrancji posiada obszeme i wyraźnie wi-
doczne pomieszczenie na hostię, o wiele większe niż w monstrancjach
tryptykowych. Jest to szklany cylinder łub klosz, wsparty na środkowej
części cokołu, zwieńczony okrągłą pokrywą lub koroną, na której wznosi
się wieża. Po obydwu stronach kłosza widać mniejsze wieżyczki lub
skarpy czy filary, między tymi zaś czasem drobne figurki. Między skar-
pami i filarami rozpięte są łuki przyporowe. Zasadnicza koncepcja ta-
kiego rozwiązania, na pewno świadoma ze strony rzemieślników, stwa-
rza wrażenie miniaturowej fasady jednowieżowego kościoła gotyckiego,
z pominięciem oczywiście portalu, którego miejsce zajmuje tu cylinder
na hostię. Podobnie też jak w typie tryptykowym mamy tu całe bogac-
two gotyckich motywów architektonicznych zarówno konstrukcyjnych,
jak i dekoracyjnych.
Niektóre monstrancje typu wieżowego sprawiają wrażenie dość cięż-
kich ze względu na większe nagromadzenie masy i rozleglejsze płasz-
czyzny. Inne są znów lekkie, bardziej przeźroczyste, zbudowane z cien-
kich lasek i łuków wzajemnie się przenikających. Jedne są zwarte, wy-
sokie i wąskie, inne znów znacznie szersze.
Do gotyckich monstrancji typu wieżowego należą w Polsce między
innymi: wielka monstrancja z ok. 1400 r. 37 (ił. 3) z daru Władysława Ja-
Móhren in kunstgeschichtlicher Beziehung, II, b. m. [1904], s. 617, fig. 891; s. 618,
fig. 892—903).
34 Bochnak, P a g a c z e w s k i, Polskie rzemiosło [...], s. 79.
35 N o w o w i e j s k i, op. cit., s. 574 i 594.
36 Ibid. s. 594.
37 A. B o c h n a k, Eksport z miast pruskich w głąb Polski w zakresie rze-
miosla artystycznego, Studia Pomorskie, II, Wrocław 1957, s. 16, fig. 8, Pajzder-
ski, op. cit., s. 39, 46, fig. 45; Kohte, II, op. cit., s. 50, fig. 35 (dwie ostatnie
pozycje ukazują monstrancję po przebudowie barokowej z pomieszczeniem na trzy
hostie).
11
Monstrancje typu drugiego, tzw. wieżowego, występują w Polsce na
znacznie mniejszym obszarze i w mniejszej liczbie niż monstrancje tryp-
tykowe. Uzasadnieniem ich kształtu było najprawdopodobniej utrzymu-
jące się od wieków przekonanie, że wieża wyobraża siłę, którą wierni ma-
ją czerpać z Najśw. Sakramentu — ten zaś jest wieżą Kościoła 35. Kształt
ten stosowany był i do innych naczyń eucharystycznych, jak puszki na
komuniikanty i relikwiarze 36. Monstrancja wieżowa wysmukła w propor-
cjach i stosunkowo wysoka składa się ze stopy, trzonu z nodusem oraz
korpusu głównego, w którym wyróżniają się pomieszczenie na hostię
i wieża zwieńczona wyniosłym hełmem. Jej architektura jest wyraźnie
wieloosiowa, przestrzenna i wertykalna, założona na kiliku płaszczyznach.
Tego wer.tykalizmu nie równoważy poziomy cokół stanowiący podstawę
konstrukcji wieżowej. Przewaga linii pionowych jest przygniatająca.
Organiczny typ wieżowy monstrancji posiada obszeme i wyraźnie wi-
doczne pomieszczenie na hostię, o wiele większe niż w monstrancjach
tryptykowych. Jest to szklany cylinder łub klosz, wsparty na środkowej
części cokołu, zwieńczony okrągłą pokrywą lub koroną, na której wznosi
się wieża. Po obydwu stronach kłosza widać mniejsze wieżyczki lub
skarpy czy filary, między tymi zaś czasem drobne figurki. Między skar-
pami i filarami rozpięte są łuki przyporowe. Zasadnicza koncepcja ta-
kiego rozwiązania, na pewno świadoma ze strony rzemieślników, stwa-
rza wrażenie miniaturowej fasady jednowieżowego kościoła gotyckiego,
z pominięciem oczywiście portalu, którego miejsce zajmuje tu cylinder
na hostię. Podobnie też jak w typie tryptykowym mamy tu całe bogac-
two gotyckich motywów architektonicznych zarówno konstrukcyjnych,
jak i dekoracyjnych.
Niektóre monstrancje typu wieżowego sprawiają wrażenie dość cięż-
kich ze względu na większe nagromadzenie masy i rozleglejsze płasz-
czyzny. Inne są znów lekkie, bardziej przeźroczyste, zbudowane z cien-
kich lasek i łuków wzajemnie się przenikających. Jedne są zwarte, wy-
sokie i wąskie, inne znów znacznie szersze.
Do gotyckich monstrancji typu wieżowego należą w Polsce między
innymi: wielka monstrancja z ok. 1400 r. 37 (ił. 3) z daru Władysława Ja-
Móhren in kunstgeschichtlicher Beziehung, II, b. m. [1904], s. 617, fig. 891; s. 618,
fig. 892—903).
34 Bochnak, P a g a c z e w s k i, Polskie rzemiosło [...], s. 79.
35 N o w o w i e j s k i, op. cit., s. 574 i 594.
36 Ibid. s. 594.
37 A. B o c h n a k, Eksport z miast pruskich w głąb Polski w zakresie rze-
miosla artystycznego, Studia Pomorskie, II, Wrocław 1957, s. 16, fig. 8, Pajzder-
ski, op. cit., s. 39, 46, fig. 45; Kohte, II, op. cit., s. 50, fig. 35 (dwie ostatnie
pozycje ukazują monstrancję po przebudowie barokowej z pomieszczeniem na trzy
hostie).