DOI Artikel:
Smoleń, Władysław: Konstrukcja gotyckich ołtarzy w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.36973#0008
6
KS. WŁADYSŁAW SMOLEIł
1. GENEZA NASTAWY OŁTARZOWEJ
Ołtarz używany do funkcji kultowych stanowił zawsze ważny ele-
ment wzbudzający twórczość artystyczną. W okresie starochrześcijańskim
stół ofiarny ustawiany był na podporach nawiązujących często do formy
sarkofagu, dekorowanych motywami architektonicznymi, płaskorzeźbio-
nymi lub mozaikowymi. Przedstawienia figuralne prezentowały najczęś-
ciej najważniejsze prawdy objawienia i odkupienia. Stanowiły one często
syntezę rozbudowanych treści występujących w dekoracjach plastycz-
nych budynków kościelnych.
Kompozycje dekoracji plastycznych ustalały się w zależności od archi-
tektonicznej formy ołtarza. W czasach romańskich podstawy, antepedia,
konfesje i mensy ołtarzy coraz częściej wypełniane były rozbudowanymi
dekoracjami płaskorzeźbionymi. Poczęły się wykształcać przedstawienia
pokrewne dekoracjom portali, przedstawiające Pantokratora między
apostołami i świętymi lub Maryję Stolicę Mądrości.3
Przełomowy etap w przejściu okresu romańskiego w gotycki nastąpił
wraz z przeniesieniem kompozycji dekoracyjnych z podstaw ołtarza nad
poziom mensy.4 Zachowując ogólną kompozycję formalną i treściową
z frontonów antepediów, utworzyły szereg kompozycyjny o charakterze
nastawy, rozbudowujący się wzwyż i wszerz. W niektórych wypadkach
konstrukcja taka wypełniła,nawet całą przestrzeń między bocznymi ścia-
nami kościoła.5 Bogate zespoły dekoracyjne zewnętrznej architektury
kościołów6 stanowią punkt wyjścia konstrukcji romańskich i wczesno-
3 Por. J. Braun, Der christliche Altar •— in seiner geschichtlichen Entwick-
lung, Bd. I, Miinchen 1924, s. 345, tabl. 78, 81, 82..
4 Tamże, tabl. 52, 53.
5 Przykładem tego rodzaju układu,, zapoczątkowującego już scenariusz ołtarzy
gotyckich, jest konstrukcja ołtarza Ukrzyżowania w kościele św. Elżbiety w Mar-
burgu (tamże, tabl. 70).
n Jako przykład mogą służyć zespoły dekoracyjne z kościołów w Autun, St.
Gilles-du-Gard, Moissac, Angouleme, Bourg.es (por. M. Aubert, M. Pobe, J.
G ant ner, L’art monumental roman en France, Parts 1955, tabl. 20-23, 94, 123,
129, 141, 222, 223), w Chartres, St. Denis, Laon, Rampillon, Poitiers, Tours, Rouen,
Amiens, Reims, Strasbourg, Colmar, Thann, Villeneuve-L’Archeveque, Sens, Veze-
lay, Lavour, Alibi (por. M. Pobe, J. Roubier, Das gotische Frankreich, Wien—
Miinchen 1964, tabl. 1, 35, 36-40, 51-54, 61-67, 73-75, 83, 86, 120, 130, 131, 133, 146, 147,
151-153, 155, 161, 176, 232, 241-248), w Kónigslutter, Freiberg (por. H. Busch, Ger-
mania Romanica, Wien—Miinchen 1967, tabl. 89, 90, 100, 101), w Magdeburgu,
w Schulpforta, Arnstadt (por. H.-F. Mobius, Mediaeiml Churches in Germany,
Leipzig 1964, tabl. 78, 79, 89, 90, 93), w Walmesbury, Lincoln (por. R. Th. Stoli,
J. Roubier, Britania Romanica, Wien—Miinchen 1966, tabl. 78-80, 192), w Lin-
KS. WŁADYSŁAW SMOLEIł
1. GENEZA NASTAWY OŁTARZOWEJ
Ołtarz używany do funkcji kultowych stanowił zawsze ważny ele-
ment wzbudzający twórczość artystyczną. W okresie starochrześcijańskim
stół ofiarny ustawiany był na podporach nawiązujących często do formy
sarkofagu, dekorowanych motywami architektonicznymi, płaskorzeźbio-
nymi lub mozaikowymi. Przedstawienia figuralne prezentowały najczęś-
ciej najważniejsze prawdy objawienia i odkupienia. Stanowiły one często
syntezę rozbudowanych treści występujących w dekoracjach plastycz-
nych budynków kościelnych.
Kompozycje dekoracji plastycznych ustalały się w zależności od archi-
tektonicznej formy ołtarza. W czasach romańskich podstawy, antepedia,
konfesje i mensy ołtarzy coraz częściej wypełniane były rozbudowanymi
dekoracjami płaskorzeźbionymi. Poczęły się wykształcać przedstawienia
pokrewne dekoracjom portali, przedstawiające Pantokratora między
apostołami i świętymi lub Maryję Stolicę Mądrości.3
Przełomowy etap w przejściu okresu romańskiego w gotycki nastąpił
wraz z przeniesieniem kompozycji dekoracyjnych z podstaw ołtarza nad
poziom mensy.4 Zachowując ogólną kompozycję formalną i treściową
z frontonów antepediów, utworzyły szereg kompozycyjny o charakterze
nastawy, rozbudowujący się wzwyż i wszerz. W niektórych wypadkach
konstrukcja taka wypełniła,nawet całą przestrzeń między bocznymi ścia-
nami kościoła.5 Bogate zespoły dekoracyjne zewnętrznej architektury
kościołów6 stanowią punkt wyjścia konstrukcji romańskich i wczesno-
3 Por. J. Braun, Der christliche Altar •— in seiner geschichtlichen Entwick-
lung, Bd. I, Miinchen 1924, s. 345, tabl. 78, 81, 82..
4 Tamże, tabl. 52, 53.
5 Przykładem tego rodzaju układu,, zapoczątkowującego już scenariusz ołtarzy
gotyckich, jest konstrukcja ołtarza Ukrzyżowania w kościele św. Elżbiety w Mar-
burgu (tamże, tabl. 70).
n Jako przykład mogą służyć zespoły dekoracyjne z kościołów w Autun, St.
Gilles-du-Gard, Moissac, Angouleme, Bourg.es (por. M. Aubert, M. Pobe, J.
G ant ner, L’art monumental roman en France, Parts 1955, tabl. 20-23, 94, 123,
129, 141, 222, 223), w Chartres, St. Denis, Laon, Rampillon, Poitiers, Tours, Rouen,
Amiens, Reims, Strasbourg, Colmar, Thann, Villeneuve-L’Archeveque, Sens, Veze-
lay, Lavour, Alibi (por. M. Pobe, J. Roubier, Das gotische Frankreich, Wien—
Miinchen 1964, tabl. 1, 35, 36-40, 51-54, 61-67, 73-75, 83, 86, 120, 130, 131, 133, 146, 147,
151-153, 155, 161, 176, 232, 241-248), w Kónigslutter, Freiberg (por. H. Busch, Ger-
mania Romanica, Wien—Miinchen 1967, tabl. 89, 90, 100, 101), w Magdeburgu,
w Schulpforta, Arnstadt (por. H.-F. Mobius, Mediaeiml Churches in Germany,
Leipzig 1964, tabl. 78, 79, 89, 90, 93), w Walmesbury, Lincoln (por. R. Th. Stoli,
J. Roubier, Britania Romanica, Wien—Miinchen 1966, tabl. 78-80, 192), w Lin-